بیماری شانکر سیتوسپورایی (قارچی) درختان و نحوه کنترل

شانکر بیماری است که در اغلب گیاهان اعم از درختی، علوفه‌ای، زینتی و غیره به وجود می‌آید. این بیماری توسط عوامل بیماری­ زای مختلفی از جمله قارچ ­ها و باکتری­ ها ایجاد می‌ شود که هر کدام دارای چندین گونه، زیرگونه و واریته هستند که اغلب به درختان میوه هسته‌ دار حمله می‌ کنند.

اصطلاح شانکر به زخم­ های سطحی یا عمیقی اطلاق می­ شود که معمولاً توسط عوامل بیماری ­زا روی قسمت­ های چوبی گیاهان به خصوص درختان ایجاد می شود. این بیماری سبب ایجاد شانکر و زخم روی انشعابات فرعی و تنه اصلی درخت می ­شود.

شانکر درختان جوان را از بین می­ برد و موجب کاهش عملکرد و حتی مرگ درختان مسن­تر می­ شود. خسارت بیماری از 10 تا 75 درصد در باغات جوان مشاهده شده است. ایجاد شانکر و ترشح صمغ سبب مرگ جوانه­‌ ها و گل­ ها نیز می ­شود که معمولاً عملکرد محصول را بین ۱۰ تا ۲۰ درصد و در مواردی تا 80 درصد کاهش می ­دهد.

حمله عامل بیماری­ زا به برگ ­ها و میوه­ ها سبب ضعف عمومی درخت و کاهش توسعه ریشه ­ها می­ شود. از آنجایی که این بیماری گیاهی به درختان میوه و باغات حمله می­ کند، کنترل آن اهمیت زیادی دارد زیرا به راحتی می ­تواند سطح زیر کشت وسیعی را تا مرز نابودی پیش ببرد. در این مقاله از آریس به تشخیص و روش­ های مبارزه با بیماری­ شانکر سیتوسپورایی (شانکر قارچی) می­ پردازیم.

بیماری شانکر سیتوسپورایی (شانکر قارچی) درختان:

گونه ­های قارچ Cytospora باعث بيماری شانكر قارچی روي تنه يا شاخه ­های درختان مثمر و غيرمثمر مي­ شوند. بسته به شدت بيماری باعث خشک شدن قسمتی و يا تمام درخت می ­شوند. بيمارگر با ايجاد آلودگی در پوست درخت باعث ايجاد شانكر روی تنه درخت ميی شود كه با فرا گرفتن دور تنه منجر به خشک شدن قسمت­ های بالايی آن می­ گردد.

شناسایی و کنترل بیماری شانكر سیتوسپورایی اهميت ويژه­ ای دارد، زیرا در شرايط خشكسالی و تنش ­ها، توسعه ­ی آن بسيار شديد است. گونه ­های مختلف عامل اين بيماری اغلب داراي سيكل بيماری، علائم و روش ­های كنترل مشابه هستند.

آلودگی روی درختان در سنين مختلف اتفاق می ­افتد، اما ميزان خسارت در درختان جوان بيشتر است. با مديريت صحيح بيماری مي­توان از بروز و توسعه ­ی آن پيشگيری و يا خسارت آن را در شرايط خشكسالی كاهش داد. عامل بيماری اولين بار در سال 1325 در كرج و سپس در سال 1355 در اصفهان از روی درختان زردآلو و گيلاس جمع ­آوری شد و در سال 1358 تاكسونومی، زيست ­شناسی و دامنه ميزبانی آن مورد بررسی قرارگرفت. شانكر سيتوسپورايی در تمام جهان شيوع داشته و بيش از 70 گونه از درختان مثمر و غیرمثمر را آلوده می ­نمايد.

علائم و نشانه ­های بيماری شانکر سیتوسپورایی (شانکر قارچی)

شانكر سيتوسپورايی روی درختان همراه با تراوش صمغ نيست. قارچ ­ها پوست خارجی شاخه­ ها را از بين می برند و سرانجام با فرا گرفتن دور شاخه منجر به خشكيدگی شاخه می شوند. بيمارگر از طريق زخم­ های ايجاد شده توسط سرمازدگی، هرس و صدمات مكانيكی ايجاد شده توسط ادوات كشاورزی و وسايل سم­پاشی وارد پوست درخت می ­شود. سلول ­های خسارت ديده غذای مورد نياز برای تندش و رويش اسپورهای قارچ را فراهم مي ­آورند.

حدود 30- 15 روز پس از ورود قارچ به بافت گياهی، بسته به شرايط محيطی و وضعيت رشد درخت و موقعيت استقرار قارچ، شانكرها تشكيل و در قسمت مركزی گیاه، اندام های بارده غير جنسی قارچ به وفور ديده مي­ شوند. عامل بيماری در تنه و شاخه­ های قطور درختان از محل هرس شاخه­ ها وارد شده و با وجود گسترش كندتر بيماری در اين بافت­ ها با گذشت زمان شانكر های وسيعی ايجاد می كند.

جنس­ ها و گونه­ های مختلفی از قارچ­ ها در دنیا موجب ایجاد شانکر و بافت مردگی در شاخه­ ها و تنه درختان می­ شوند که از مهم ­ترین آن­ها می­توان به قارچ ­های تیره والزاسه شامل جنس سیتوسپورا و تیره بوتریوسفریاسه شامل جنس دیپلودیا اشاره کرد که از عوامل اصلی ایجاد کننده شانکر و خشکیدگی شاخه و تنه درختان سیب در ایران و جهان بوده و حائز اهمیت هستند.

علائم شانكر (خوره) بوتريوسفريایی بسته به گونه و سن ميزبان و همچنين شدت تنش­ های به وجود آمده متغير است. در ذیل علائم و موارد مرتبط با شانكر بوتريوسفريایی بیان می­ شود:

زخم­ های طبیعی یا ایجاد شده در اثر صدمات، اغلب محل شروع شانکرها هستند. قارچ، پوست و بافت چوبی نرم در سطح تنه و شاخه ­های اصلی را از بين برده و سبب نواحی با بافت مرده كه شانكر ناميده شده، می شود. شانکرها ممکن است متنوع بوده و از زخم ­های کوچک احاطه­ کننده محل­ های صدمه دیده تا زخم­ های بیضی شکل فرو رفته احاطه شده توسط برجستگی ­های کالوز یا بدون کالوز متغیر باشند.

پوست روی بخش شانکر تغییر رنگ یافته و در مراحل آغازين، اندكي معمولاً فرورفته شده و قهوه ­ای مايل به قرمز می شود که این تغییر رنگ در گونه­ های دارای پوست نازک به سهولت انجام می­ گیرد. زیر پوست و بافت­ های پوستی/ کامبیومی ساقه­ های شانکر زده، قهوه ­ای رنگ می­ شوند. بافت­ های چوبی نیز می ­توانند به واسطه شانکر تغییر رنگ یافته و یک بخش گوه­ای شکل قهوه ­ای رنگ در برش عرضی ساقه به وجود آورد.

پوست آلوده تيره، زبر و ممكن است ريخته و كنده شود. استرس خشکسالی و آسیب­ های زمستانه باعث افزایش آلودگی و توسعه­ ی شانکر می­ شود. در بهار  پیکنیدیوم­ های کوچک و سیاه رنگی (که ساختار های حاوی اسپور قارچ هستند)، روی سطح صاف شانکر های جدید ظاهر می ­شوند. در روی شانکر های قدیمی، ممکن است این اندام ­ها در سراسر سال وجود داشته باشند.

بافت ­های زیرین شانکر آبکی یا لزج و قهوه ­ای شده و شیره سیاه رنگی از شکاف ­های موجود در بخش آلوده به بیرون تراوش می ­کند. در نهایت پوست بیرونی در محل شانکر پوسته پوسته و فلس مانند شده که اغلب نارنجی رنگ می ­شود. بخش­ های بالایی گیاه شروع به زرد شدن و ریزش برگ، چروکیدگی میوه ­ها و نهایتاً خشکیدگی شاخه می نمایند.

   

   

   

 

وقوع بیماری شانکر سیتوسپورایی (شانکر قارچی) و روش ­های انتشار

دمای مناسب براي رشد اغلب گونه­ های Cytospora در ايران 23 تا 27 درجه سانتی­گراد ذكر شده است و اغلب گونه ­ها در دمای 35 درجه سانتی­گراد رشدشان متوقف می شود. با اين حال برخي گونه ­ها بيشتر در مناطق سردسيری و برخي ديگر در آب هوای گرم­تر شيوع دارند.

اسپورهای زنده سيتوسپورا در تمام طول سال از جمله در شرايط آب و هوايي زير صفر روی تنه و شاخه درختان رديابی شده ­اند. اسپورهای سيتوسپورا توسط قطرات باران پس از برخورد با كانون­ های آلوده پخش و هم­چنين توسط ابزارهای هرس نيز قابل انتقال هستند.

قارچ عامل بیماری به راحتی از محل زخم دم­ ميوه ­ها، دم­برگ­ ها (ريزش برگ­ها)، محل ­های هرس و محل قطع و برش شاخه ­ها و تنه ­های قطور درختان، محل آفتاب سوختگی های روی شاخه­ ها، ترک های ناشی از سرمای زمستانه، خسارت حشرات، صدمات مكانيكی ماشين ­آلات و ادوات كشاورزی كه در پوست تنه و شاخه شكاف ايجاد نموده و يا از محل انشعابات شاخه­ ها وارد می­ شود و آلودگی ايجاد می نمايد.

بر اساس محل­ های مورد حمله قارچ، آلودگی در اكثر نقاط چوبی مشاهده و ميزان خسارت هم تا حدودی متفاوت خواهد بود. توليد و انتشار اسپور در سراسر فصول رشد ادامه داشته و اسپورها در مناطق معتدل و مرطوب تقريباً در تمام طول سال توليد می شوند.

شانكرها در طول سال توسعه پيدا می كنند، اما بيشترين ميزان توسعه در بهار روی درختانی كه در اثر تنش (به ویژه خشكی) آسيب ديده باشند، اتفاق می ­افتد. این بیماری در فصل تابستان به علت افزايش دما، كاهش رطوبت نسبی و تغيير در فيزيولوژی درختان، توسعه حداقلی دارد.

گونه ­های قارچ عامل بيماری علاوه بر ميسليوم كنار شانكرها، به صورت پيكنيديوم (اندام بارده غير جنسی) در شانكرها و به ندرت با تشكيل پريتسيوم (اندام بارده جنسی) زمستان­ گذرانی می کنند، در سال بعد اسپورهای هر دو اندام قارچی می ­توانند منبع آلودگی جديد باشند و چون آلودگی در سال جديد از محل شانكرهای فعال، با رشد ميسليوم ­ها توسعه مي­يابد، لذا اين شانكر جزء شانكرهای دائمی محسوب می ­شود.

در صورتی كه شاخه­ های آلوده هرس شده در محيط باغ انباشته شوند، محل زمستان­ گذرانی و كانون آلودگی خواهند بود. چنانچه آلودگی ­های به وجود آمده روی شاخه ­ها گسترش يابند و دور تا دور شاخه را بگيرند باعث خشک شدن قسمت فوقانی شاخه خواهند شد، اين امر ممكن است روی تنه اصلی درختان جوان در باغ ­های تازه احداث شده اتفاق افتد كه منجر به خشک شدن كامل يک نهال خواهد شد.

   

 مدیریت بیماری شانکر سیتوسپورایی (شانکر قارچی)

مدیریت مؤثر بیماری­ شانکر قارچی معمولاً از طریق کنترل تلفیقی بدست می ­آید، که شامل مدیریت ارقام حساس، کنترل نسبی شرایط محیطی، بهداشت درخت و باغ، آبیاری اصولی، رعایت تناسب عناصر غذایی و کاربرد مواد شیمیایی است.

1- مدیریت ارقام

در انتخاب پایه ­ها و ارقام از گونه­ های مقاوم به عامل شانکر قارچی استفاده شود.

2- مدیریت تغذیه

تغذیه گیاهی با تاثیر بر الگوی رشد، ریخت­ شناسی، آناتومی گیاه و مخصوصاً ترکیبات شیمیایی گیاه، باعث افزایش یا کاهش مقاومت گیاه در برابر تنش ­ها می­ شود، که عدم تعادل مواد غذایی در خاک و گیاه باعث حساس شدن گیاه به بیماری خواهد شد.

در بین عناصر غذایی استفاده متعادل از نیتروژن و پتاسیم منجر به کنترل موفق بیماری­ های گیاهی ناشی از قارچ­ ها، باکتری­ ها و ویروس ­ها شده است. تحقیقات نشان داده که پتاسیم در مقابله با تنش ­های خشکی، سرما و شوری نقش کلیدی دارد. در مطالعات صورت گرفته مشخص شده که باغ­ های سیب آلوده به شانکر سیتوسپورایی به شدت دچار کمبود کلسیم و پتاسیم و ازدیاد ازت بودند و مصرف زیاد ازت علاوه بر افزایش نیاز آبی درخت، شرایط را برای استقرار و توسعه بیماری مساعد می­ کند.

البته این بدان معنی نیست که افزایش ازت همیشه گیاه را مستعد بیماری می­ کند در صورتی که استفاده از ازت متعادل باشد، گاهاً در کاهش برخی بیماری­ های دیگر مؤثر می­ باشد. نقش این سه عنصر معدنی در بیماری­ های گیاهی، بستگی به گونه میزبان و برهم ­کنش آن­ها با بیمارگر و شرایط محیطی دارد.

به طوری که استفاده از غلظت متعادل عناصر نیتروژن، پتاسیم و کلسیم حائز اهمیت است و در صورت مصرف متعادل نیتروژن و پتاسیم به صورت مصرف در خاک و کلسیم به صورت محلول­ پاشی می ­تواند شدت بیماری را کاهش دهد.

به منظور مدیریت بیماری شانکر سیتوسپورایی و همچنین افزایش کمیت و کیفیت میوه تولیدی، باید میزان کلسیم 8 برابر و پتاسیم 2/5 برابر ازت و میزان کلسیم حدود 4 برابر بیش از پتاسیم در بافت گیاهی وجود داشته باشد و لذا اصلاح مقدار پتاسیم و کلسیم در باغ­ های آلوده توصیه می­ شود.

در برخی موارد بعضی از عناصر غذایی به اندازه کافی در خاک وجود دارند ولی کمبود آنها به شدت در اندام­ های هوایی و حتی میوه نمایان می ­شود که احتمالاً مربوط به قلیایی بودن خاک یا عدم تعادل عناصر غذایی در خاک است که موجب اختلال و عدم جذب برخی از آنها می­شود.

لذا علاوه بر تجزیه خاک توصیه می ­شود تجزیه برگ نیز در نيمه دوم خرداد تا اواسط تير در كنار تجزيه خاك صورت گيرد و کمبود عناصر غذایی برطرف شود. همچنین می­توان با مصرف کودهای سولفاته و کود کمپوست گیاهی و حیوانی (گاو و گوسفند) نسبت به کاهش میزان pH خاک­ های قلیایی اقدام نمود.

 

3- مديريت آب در راستای جلوگيری از تنش ­های ناشی از خشكی

راهكار های جلوگيری از تنش­ های ناشی از خشكی عبارتند از:

الف) كنترل علف­ های هرز و گیاهان خانواده گندميان در باغ، جهت جلوگيری از رقابت براي آب (مالچ­ های آلی به حفظ رطوبت و كنترل علف­ های هرز كمک خواهند كرد).

ب) آبياری در زمان مناسب و پيش از بروز علائم ناشی از تنش خشكی

پ) رديابی و كنترل كنه­ های تار عنكبوتی قبل از اينكه باعث آسيب ­های شديد به برگ و در نتيجه باعث اعمال تنش به درخت بشوند (جمعيت آن­ها در آب و هوای گرم و خشک شديداً افزايش پيدا می ­كند).

ت) عدم كاشت ارقام حساس به تنش خشکی.

ث) اصلاح خاک با مواد آلی مانند كودهای حيوانی كه باعث حفظ رطوبت و تخلخل بيشتر خاک خواهد شد كه با لطبع ريشه­ ها بهتر نفوذ و توسعه پيدا خواهند كرد.

ج) اگر خشكسالی تداوم داشته باشد آبياری تا اواخر پاييز ادامه پيدا كند تا اطمينان حاصل گردد ريشه درختان با رطوبت كافی به خواب خواهد رفت.

چ) در سيستم­ های آبياری قطره ­ای در صورتی كه آبياری سبك با فاصله زمانی كمتر انجام شود بروز و توسعه­ ی بيماری بسيار كمتر از آبياری سنگين و با فاصله زمانی بيشتر يا آبياری غرقابی است.

ح) يکی از مكانیزم­ ها برای بهبود تحمل گیاهی نسبت به خشكی استفاده از پتاس می ­باشد كه به نظر می ­رسد نقش مؤثری در غلبه بر تنش رطوبتی خاک دارد. پتاسیم نقش حياتی در فتوسنتز، پروتئين ­سازی، كنترل تعادلی یونی، تنظیم روزنه ­ها و استفاده از آب، فعال­سازی آنزیم ­های گیاهی و فرآیند های بسیاری در گیاه دارد.

4- هرس:

روش مناسب و زمان هرس برای مديريت شانكر سیتوسپورایی بايد مدنظر قرار گيرد. زخم ­های ناشی از هرس در اواخر پاييز و زمستان به علت ايجاد مسير برای نفوذ قارچ و وجود سلول ­های آسيب ديده كه غذای مورد نياز براي تندش و رشد اسپور را فراهم می نمايند و همچنین فعال نبودن سيستم دفاعی، باعث می ­شود كه درختان آسيب ­پذيرتر باشند.

هرس به عنوان يک ابزار عملی در مديريت شانكر سيتوسورايی تا حد امكان بايستی در مكان ­های آلوده با تأخير و در زمانی كه بارندگی نيست، انجام شود. برش­ های هرس به صورت عمودی و اریب صورت گیرد، زیرا برش افقی نسبت به عمودی و اريب رطوبت را بيشتر نگه می دارد و اسپور های سيتوسپورا را قادر می ­سازد سريع جوانه زده و آلودگی ايجاد نمايند.

محل هرس 15 تا 20 سانتی­متر پايين ­تر از بافت آلوده برش داده شود و بلافاصله محل برش با چسب پیوندی حاوی ترکیبات قارچ­کش پوشیده شود.

5- اقدامات بهداشتی و کنترل شیمیایی

عوامل بیمارگر شانکر قارچی در داخل بافت پوست و حتی چوب درختان نفوذ می­ کنند. بنابراین با استفاده از سموم شیمیایی، کنترل موثر و پایدار تا حدودی امکان­پذیر نیست. با توجه به این موارد در ادامه اقدامات بهداشتی و کنترل شیمیایی مناسب در این خصوص بیان می­ شود.

الف) با توجه به اینکه این قارچ­ ها فرصت ­طلب بوده و گياهان تحت تنش را از طريق منافذ موجود آلوده می كنند، بایستی گياهان را از ايجاد زخم ­های غيرضروری محافظت کرد.

ب) نظارت و كنترل دقيق حشرات، كنه­ ها و ديگر عوامل مؤثر در ایجاد زخم و انتشار بیماری، دارای اهمیت است.

پ) به منظور مقابله با این بیماری، پس از کاشت نهال­ های سالم و مقاوم، هر ساله درختان مورد باز بینی قرار گرفته و شاخه­ های کوچکی كه دارای علائم شانكر هستند بايستی در زمان خشک بودن آب و هوا حداقل هرس شوند.

ت) سطح شانکر های تازه ایجاد شده در شاخه­ های بزرگ و تنه درختان با استفاده از چاقوی تمیز تراشیده شده و سپس با محلول هیپو کلریت سدیم (یک بطری وایتکس 5 درصد تجاری در 9 لیتر آب حل شود) ضدعفونی سطحی شده و در نهایت با چسب پیوندی حاوی ترکیبات قارچ­کش پوشیده شود.

ث) در آخر زمستان بعد از انجام هرس عمومی درختان، به منظور حفاظت از محل­ های هرس شده و همچنین ترک ­ها و شکاف­ های ایجاد شده در اثر سرمای زمستانه، سم­پاشی با سموم قارچ­کش و مسی ضروری است.

ج) جهت ممانعت از انتشار بيماری از طريق ابزارآلات هرس، سطوح آن­ها در فاصله برش ­درختان با الكل يا مایع سفيدكننده (هیپوکلریت سدیم) باید ضدعفونی شود.

ح) کشاورزان باید ایجاد زخم را به حداقل رسانده و گیاهان قوی و تنومند را حفاظت و نگهداری کنند. بقایای گیاهی آلوده باید از بین روند، زیرا قارچ می­تواند به مدت طولانی روی شاخه­ های آلوده اسپور تولید کند.

خ) به منظور پيشگيری از بروز و توسعه ­ی بيماری استفاده از تركيبات مسي مانند بردوفيكس (SC 18%) به نسبت 20 در هزار به صورت محلول­ پاشی و پانسمان شانكر های حذف شده و بردوكيميا (SC 18%) به نسبت 20 در هزار به صورت محلول ­پاشی + بردوكيميا به نسبت 80 در هزار (جهت پانسمان شانكرهاي حذف شده) در دو نوبت (آخر پائيز پس از برگ­ريزان و آخر زمستان بعد از هرس، در مرحله تورم جوانه) به منظور پيشگيری و تا حدودی كنترل قابل توصيه می ­باشد.

قارچ ­كش ­های كرزوكسيم متيل (استروبی)، تری فلوكسی استروبين (فلینت) و توپسین­ام جهت کاربرد روی سیب برای کنترل شانکر بوتریوسفریایی به ثبت رسیده و در کاهش بیماری موثر می­ باشند.

قارچ­کش ­های مذکور به صورت برگ­پاشی یا استفاده بر روی محل­ های شانکر زده کاربرد دارند و همچنین سم­پاشی درخت قبل از گل­دهی (قبل از بازشدن جوانه ­ها) در کاهش میزان اسپور قارچ ­ها مؤثر است.

در انتخاب زمان سم­ پاشی باید دما و دوره ­های رطوبتی که نقش حیاتی در رشد عامل بیماری و توسعه­ ی آن دارند در نظر گرفته شوند. با وجود کاهش علائم بیرونی شانکر توسط این قارچ ­کش ­ها لازم به ذکر است که هیچ یک از آن­ها سبب کنترل شانکر به صورت قطعی در آوند های چوبی درختان نمی­ شوند و در بررسی­ ها، مشخص شده است که قارچ دوباره از داخل چوب قابل جداسازی است. بر این اساس روش کنترل شیمیایی به تنهایی و به طور کامل مؤثر نبوده و لذا مدیریت مؤثر بیماری مذکور با استفاده از به کارگیری تمامی روش ­های ذکر شده میسر می­ شود.

 

فهرست منابع

احمد حيدريان. 1395. بيماری شانكر سیتوسپورایی درختان سيب و روش­ های مديريت آن. مؤسسه تحقيقات گياه پزشكی كشور. نشريه ترويجی.

سیامک حنیفه، عباسعلی روانلو و زهرا هاشمی خبیر. 1399. بیماری­ های شانکر قارچی تنه و شاخه درختان سیب و راهکار های کنترل آن­ ها. نشر آموزش کشاورزی.