هرس باردهی درختان (انگور،انار، زیتون، سیب و گلابی)

هرس درختان بارور یا به عبارت دیگر هرس شاخه­‌های بارور بستگی به طول عمر آن‌ها دارد. به عنوان مثال، شاخه­‌های بارور معمولی بیش از یکبار تولید گل و میوه نمی‌­کنند، بنابراین پس از بار دادن و تولید میوه باید در زمستان همان سال این شاخه‌­ها را هرس نمود.

سیخک­‌ها در گیاهان مختلف، طول عمرهای متفاوتی دارند، مثلا در سیب ۱۰ تا ۲۰ سال و در گلابی حدود ۲۰ سال عمر می­‌کنند و پس از آن خشک می­‌شوند.

در این هنگام باید شاخه­‌هایی که چنین سیخک‌­هایی روی آن‌ها قرار دارند را قطع و درخت را وادار به تولید شاخه­‌های جدید کرد، تا هر کدام پس از چند سال، به صورت شاخه­‌های حامل سیخک‌­های جوان بارور در آیند.

به هنگام هرس باردهی زمستانه لازم است شاخه­‌های بیمار، خشک و شکسته از روی درخت حذف شوند. شاخه­‌های مزاحم، در هم تنیده و روی همدیگر افتاده نیز حذف می‌شوند. همچنین نرک­‌ها، تنه جوش­‌ها و پاجوش‌­ها نیز در صورت وجود حذف می­‌شوند.

هرس سیب و گلابی

در سیب و گلابی تشکیل میوه بر روی شاخه­‌های دو ساله و مسن­تر است، بنابراین هرس این درختان سبک است، زیرا هرس سنگین باعث رشد تعداد زیادی از شاخه‌­های یک­ساله بدون بار و طویل شده که محصول­‌دهی درخت را کم می‌­کند.

در درختان سیب پیوند شده روی پایه‌­های بذری، هرس شامل تنک کردن و حذف قسمت‌­های متراکم تاج، حذف شاخه­‌های خشک، بیمار، ضعیف، نازک و غیربارده در محل‌هایی که انتشار نور ضعیف می‌­باشد، است.

در سیب رشد سالیانه بیش از 20 تا 40 سانتی­متر مطلوب نیست. از طرفی، با توجه به اینکه اسپورها سه تا چهار سال می­‌توانند میوه دهند، لذا بهتر است هر چند سال یک بار، یک هرس مناسب صورت گیرد.

به عبارت دیگر تا زمانی که شاخه­‌های کوتاه (اسپورها) میوه کافی تولید می‌­کنند نباید هرس شوند، اما زمانی که از میزان باروری آن‌ها کم شود، لازم است قسمتی از آ‌ن‌ها را حذف نمود و درخت را با دادن کود و آب کافی تقویت نمود تا امکان تولید شاخه­‌های بارده جدید میسر گردد.

لازم به ذکر است درختان سیب روی پایه‌­های پاکوتاه بسیار شدیدتر هرس می­‌شوند بدون این که خطر رشد رویشی زیاد آنها را تهدید کند.

در سیب و گلابی، هرس سه جوانه نیز کاربرد دارد. این هرس سه سال طول می‌­کشد و پس از سه سال شاخه‌­های بارور ایجاد خواهد شد.

به این منظور در سال اول سه جوانه روی شاخه باقی گذاشته و شاخه از بالای جوانه سوم قطع می‌­شود. در سال دوم پایین‌­ترین جوانه روی شاخه تبدیل به میخچه شده و دومین جوانه برندی ساده را تشکیل می‌­دهد. جوانه سوم در آن سال تبدیل به شاخه طویلی شده که از بالای دومین جوانه قطع خواهد شد. در سال سوم میخچه سال قبل تبدیل به لامبورد شده و برندی ساده نیز به برندی تاجدار تبدیل خواهد شد. در این سال شاخه از بالای برندی تاجدار حذف خواهد شد.

در گلابی نیز هرس طی سالیان باردهی بیشتر به حذف شاخه‌­های پیر و خم شده در بخش‌­های تحتانی، باز کردن شاخه‌­ها و حذف نرک‌­های بخش‌­های مرکزی درخت، حذف پاجوش‌­ها و تنه­‌جوش­‌ها و در مواردی کنترل رشد انتهایی درخت با استفاده از سربرداری بازوها انجام می‌­گیرد.

درختان "به" هرس چندانی لازم ندارند. عمدتاً هرس روی شاخه‌­هایی اعمال می‌­شود که از یک سمت درخت به سمت دیگر می‌­روند و در وسط تاج درخت سایه می‌­اندازند.

هرس انگور

در انگور نیز مشابه هلو تشکیل جوانه­‌های گل روی شاخه سال جاری و میوه‌­دهی روی شاخه یک­ساله است. در انگور 90 درصد شاخه­‌ها هرس می­‌شود و تنها 10 درصد جوانه­‌ها باقی می­‌ماند.

به عبارتی هرس انگور از هرس هلو نیز شدیدتر است. هرس سبز نیز در انگور دو تا سه هفته بعد از تمام گل انجام می‌­شود که مصادف با زمان تشکیل میوه است (خرداد ماه). در این هرس، جوانه‌­های روی تنه اصلی حذف می‌­شود.

اگر هرس زمستانه یا باردهی در انگور زودهنگام انجام شود، موجب تحریک فعالیت و رشد بوته شده و در نتیجه مقاومت به سرما را در بوته کاهش داده و ممکن است بوته انگور در اثر سرمای دیررس بهاره از بین برود.

بنابراین هرس باید تا حد امکان دیرتر انجام شود تا خطر سرمای دیررس بهاره رفع شود.

از طرف دیگر هرس را نباید زیاد به تعویق انداخت، زیرا اگر هرس انگور در اوایل بهار به تأخیر افتد، به طور­­ی­که دمای خاک به بالای 10 درجه سانتی­گراد برسد، از محل برش‌­های ایجاد شده در اثر هرس، مایعی به نام اشک مو خارج می­‌شود که حاوی مواد قندی و هورمون­‌ها بوده و موجب تضعیف بوته مو می‌­شود، بنابراین هرس انگور باید قبل از گرم شدن خاک در بهار انجام شود.

باید توجه شود که تشکیل خوشه در انگور بسته به نوع رقم در جوانه­‌های سوم تا شانزدهم صورت می‌­گیرد. به این منظور کلیه شاخه‌­های نرک روی تنه باید حذف شود.

روی شاخه­‌ای که قرار است هرس شود، دو شاخه که به تنه نزدیک‌­تر است نگه داشته می­‌شود. شاخه نزدیک‌­تر به تنه از بالای دو تا سه جوانه هرس می‌­شود (هرس کوتاه) و شاخه دوم که از تنه دورتر است از بالای شش تا هفت جوانه حذف می­‌شود (هرس بلند).

 در شاخه‌­ای که هرس کوتاه شده و حاوی دو جوانه بود جوانه نزدیک‌­تر به تنه از بالای دو تا سه جوانه و جوانه دوم از بالای شش تا هفت جوانه حذف می­‌شود.

به این ترتیب هر سال روی شاخه نزدیک‌­تر به تنه هرس کوتاه و بلند تکرار می­‌شود. شاخه­‌ای که هرس بلند شده محصول داده و سال بعد به طور کامل حذف می­‌شود. در سال‌­های خشک‌سالی و نیز در کشت انگور دیم، هرس به طور شدیدتری اعمال می­‌گردد.

هرس انار

در مناطقی با زمستان سرد که احتمال سرمازدگی زمستانه وجود دارد تربیت انار به فرم چند تنه ارجحیت دارد، زیرا ممکن است از این چند تنه یک یا دو تنه از یخبندان جان سالم به در برد و در نتیجه باغدار مجبور به کف­بر کردن درخت نشود. همچنین در مناطقی که احتمال آفتاب سوختگی تنه وجود دارد بهتر است درخت بصورت چند تنه تربیت شود.

در مناطقی با زمستان ملایم تربیت درخت انار به­‌صورت یک تنه قوی ارجح است. فرم تربیت محور مرکزی یا محور متغیر برای انار مناسب است.

انار در فرم­‌های تربیت دوتنه، سه­‌تنه و چهار تنه از ارتفاع 30 سانتی­متری سربرداری می‌­شود. در کلیه فرم­‌های هرس فقط به شاخه­‌های انتخابی سال قبل اجازه رشد داده می­‌شود و هرس پاجوش‌­ها وتنه­‌جوش­ها ادامه می‌­یابد. حذف شاخه­‌های زاید روی دستک‌­ها و جلوگیری از رشد اضافی به منظور تقویت شاخه­‌ها و دستک­‌های انتخاب شده الزامی است. حذف تیغ­‌های روی شاخه‌­های اصلی انتخاب شده به تمیز بودن درخت کمک می­‌کند.

 با توجه به اینکه از سال چهارم و پنجم باید ارتفاع درخت نیز کنترل شود، لذا شاخه­‌های اضافی و دارای رشد عمودی حذف می­‌گردند، ولی باید توجه داشت که در فرم های مذکور از خالی کردن تاج درخت اجتناب گردد، زیرا این عمل باعث افزایش خسارت آفتاب سوختگی خواهد شد.

دستک­‌های بارده بر روی تنه‌­ها در جهات مختلف انتخاب می­‌شوند به نحوی که هیچ یک از دستک­‌ها مزاحم دیگری نباشد. در هرس باید اجازه داد میوه‌­ها در قسمت سایه تاج درخت رشد کنند.

هرس خشک در اواخر زمان خواب درختان انار یعنی ماه‌­های بهمن و اسفند و قبل از بیدار شدن درختان انجام می­‌گیرد که شامل حذف شاخه­‌های اضافی، خشک و سرمازده است.

حذف پاجوش‌­های جدید ایجاد شده را نیز می­توان تا اواسط بهار به تأخیر انداخت. این پاجوش‌­ها محل تجمع کلنی شته­‌ها هستند و نگهداری آنها مانع افزایش جمعیت شته روی سرشاخه­‌ها می‌­گردد.

هرس سبز تقریباً در تمامی ماه‌­های رشد درخت، جز زمانی که شدت تابش آفتاب شدید است (خرداد، تیر و مرداد) انجام می‌­گیرد و شامل حذف شاخه­‌های مزاحم، نرک‌­ها و پاجوش‌­ها است.

حذف پاجوش­‌ها و نرک‌­ها در ماه‌­های شهریور و اوایل مهر نیز به دلیل رقابت با میوه در جذب مواد غذایی، جهت افزایش وزن میوه در سال جاری اهمیت زیادی دارد.

هرس زیتون

زیتون از درختان همیشه سبز است، هرس این درخت با درختان خزان‌­دار نظیر سیب، گلابی، هلو و ... متفاوت است. مفهوم هرس در زيتون فراتر از قطع شاخه­‌های درختان است زیرا نتایج هرس این دو نوع درخت باهم متفاوت است و دامنه وسيع‌­تری از عمليات تنك كردن يا حذف اندام‌­ها به روش معمول را شامل می‌­شود.

درخت زيتون از بدو كاشت نياز به هرس دارد و به هرس كاملاً واكنش نشان می‌­دهد. نتیجه اینکه هر چه هرس کمتر و ملایم­‌تر باشد بهتر است، فقط با توجه به اینکه میوه‌ها روی شاخه‌­های سال قبل تشکیل می‌­شوند، هرس ملایم باید طوری طراحی شود که همه ساله تعداد کافی از شاخه­‌های جوان سال اول حفظ شود تا در سال بعد این شاخه‌­ها بار آورده و محصول مورد نظر را تأمین کنند.

چوب زيتون نرم است و بسته به رقم شاخه‌­های داراي ميوه خميده می‌­شوند، و درخت به آساني از جوانه­‌های خوابيده شاخه توليد می‌­كند.

بدين ترتيب كه روی انحنای شاخه ميوه‌­دهنده (كه در اثر وزن ميوه خم شده‌­اند) شاخه­‌های جديد توليد می‌­شوند. در درختان جوان بارده، پاجوش‌­ها از مواد غذایی و رطوبت برای رشد و نمو و ایجاد اندام‌­های چوبی خود استفاده می‌­کنند.

به این پاجوش‌­ها نباید اجازه رشد و نمو داده شود و بلافاصله پس از ظاهر شدن باید قطع گردند. در درختان سالمند و در حال نابودی کم بارده پاجوش­‌ها مفید هستند.

در این حال قوی‌ترین، سالم‌­ترین و مناسب‌­ترین پاجوش­‌ها را انتخاب و نگهداری و بقیه حذف می‌­شوند، این پاجوش‌­ها پس از رشد کافی تبدیل به درختان بارآوری می‌­شوند و جایگزین درخت سالمند اصلی که قطع شده است می‌­شوند.

هرس بعد از برداشت ميوه‌­های زيتون و در دوره استراحت درخت شروع می‌­شود و تا قبل از شروع رشد و نمو ادامه دارد.

در مناطقی كه دارای زمستان سرد است باید از هرس زمستانه اجتناب كرد، زيرا حجم بيشتر تاج درخت نقش حفاظتی در برابر خطر سرمازدگی ايفا می‌كند.

پس از شروع جريان شيره نباتی زمانی كه پوست به­‌راحتی از چوب جدا می‌­شود از انجام هرس خودداری شود، زيرا در اين شرايط زخم­‌های ايجاد شده در اثر هرس به خوبی ترميم نمی‌­شوند.

انواع هرس در زیتون شامل هرس مرحله نونهالی، فرم‌­دهی، باردهی و جوان‌­سازی می­‌باشد. در مرحله نونهالی كه 2 الي 4 سال طول می‌كشد، گياه دارای رشد زياد است و ميوه­‌ای توليد نمی‌­شود.

در اين مرحله هرس بسيار كم فقط به منظور فرم‌­دهی انجام می‌­شود. هدف از فرم دادن درخت زيتون همانند ساير درختان ميوه، ايجاد اسكلت مناسب براي درخت جهت نگهداری اندام‌­های گياه و محصول در طول سال‌­های باردهی است.

عملیات هرس در مرحله نونهالی شامل حذف پاجوش­‌ها و نرک‌­ها، متعادل نمودن نمو قسمت­‌های فوقاني تاج، جلوگيری از روی هم افتادن شاخه­‌ها، كاهش رقابت بين شاخه­‌های جانبی و محور اصلی، تحریك ايجاد شاخه­‌های جانبی در نقاط خاص روی تنه اصلی و حذف شاخه‌­هايی كه به شكل نهايی درخت لطمه می­‌زنند.

در هرس مرحله نونهالی تمامی شاخه‌­هايی كه به غير از شاخه­‌های انتخاب شده رشد می‌كنند، بايستی حذف شوند. پس از كاشت نهال تمامی شاخه‌­های جانبی كه در زير ارتفاع حدود 80 سانتي­متری رشد كرده باشند، باید حذف شوند.

البته در مناطق با تابش شديد آفتاب، ارتفاع كمتر (حدود 40 سانتي­متر) در نظر گرفته می‌شود. در سال دوم حدود 5 شاخه در جهات مختلف انتخاب می‌كنيم (با حفظ ليدر مركزی) كه در آینده اسكلت اصلی درخت را تشکیل می‌­دهد. در مناطق با تابش آفتاب زياد به دليل جلوگيری از سوزش تنه، تنه اصلی كوتاه‌­تر در نظر گرفته می‌­شود.

هرس فرم‌­دهی زیتون

فرم‌­های معمول تربيت نهال­‌های جوان شامل جامی (در مناطقی كه تابش آفتاب كم است، توصيه می­‌شوند)، محور مرکزی (در اكثر مناطق زيتون­‌كاری از اين روش استفاده می­‌شود) و کروی (در مناطقی كه تابش آفتاب زياد است كاربرد دارد و ميوه در قسمت داخلی تاج تشكیل می‌شود) می‌­باشد.

هرس در دوره باردهی زیتون

در اين دوره رشد رويشی به مقدار كافی وجود دارد، اما مقدار آن كمتر از دوره نونهالی است. در طول دوره بلوغ درختان از نسبت برگ به چوب بيشتری برخوردارند، لذا هرس بايد طوری انجام گیرد كه باعث نفوذ بيشتر نور به داخل تاج شود تا كیفيت میوه‌­ها بهتر و برداشت نيز آسان‌­تر شود.

در طول اين مرحله از زندگی درخت، هرس بايد بتواند دوره باردهی درخت را حتی‌­الامکان طولانی سازد. در صورت بی‌­دقتی در امر هرس يا عدم هرس، سال‌­آوری تشديد می‌شود و كميت و کیفيت محصول كاهش می‌­یابد.

براي جلوگيری از كاهش محصول بايد از انجام هرس شديد بر روی درختان مسن و بارده خودداری شود.

هرس جوان­‌سازی زیتون

این نوع هرس روی درختان پيری كه باردهی آنها زياد مطلوب نيست، صورت می‌­گیرد. لذا باغداران توجه لازم را ندارند و محصول خوبی هم از آن‌ها برداشت نمی‌­شود.

هزينه برداشت محصول اين درختان به دليل بلند بودن شاخه‌­ها و خارج از دسترس بودن ميوه توليدی بيشتر از درختان جوان است.

با پير شدن درخت نسبت بين مواد غذايی جذب شده از ريشه درخت و مواد غذايی توليد شده در برگ درختان به هم خورده كه نتيجه آن كاهش عملكرد درختان و شديدتر شدن تناوب باردهی در زيتون (درخت زيتون اصولاً جزء درختان داراي تناوب در باردهی است) است.

در صورت نیاز به اطلاعات بیشتر از قسمت های مشاوره کشاورزی آنلاین و یا مشاوره تلفنی کشاورزی با کارشناسان متخصص آریس در ارتباط باشید.

منابع

• مریم تاتاری، محمود رهنما. 1395. تربیت و هرس درختان میوه. سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان، مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی.
• عزیز صمدی. 1393. هرس درختان سیب. سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی، مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی، اداره رسانه‌­های آموزشی.
• مجتبی اسکندری، حمید عطالر. 1395. هرس درختان زيتون. نشرآموزش كشاورزی.
• محمودرضا نوری. 1384. تربیت و هرس درختان سردسیری و خشک. حوزه ترویج و نظام بهره­‌برداری مازندران.