هرس درختان دارای میوه مغزدار و نکات مهم آن

اهمیت هرس درختان دارای میوه مغزدار

درختان دارای میوه مغزدار در کشور ما از اهمیت بسیار زیادی برخوردارند، به‌خصوص در مورد پسته که کشور ایران با حدود 400 هزار هکتار سطح زیرکشت از بزرگترین تولیدکنندگان این محصول در دنیا به‌­شمار می‌­آید.

در صورت عدم تربیت و هرس درختان مغزدار، به مرور زمان نه تنها باردهی کمتر می­‌شود، بلکه کیفیت مغز آن‌ها نیز پایین می‌­آید. شدت هرس بسته به نوع محصول متفاوت است به عنوان مثال هرس در درختان بادام ملایم و در درختان فندق شدیدتر می‌­باشد. عدم هرس صحیح و به موقع اثر نامطلوبی بر باردهی و کیفیت این محصولات خواهد گذاشت.

هرس انواع درختان دارای میوه مغزدار

هرس بادام

درخت بادام پس از بارور شدن به هرس زیاد و سالیانه نیازی ندارد، زیرا سطح بارده نسبتاً وسیعی دارد. برای درشت شدن میوه‌­ها نیازی به تنک میوه نیست. خطر شکستن شاخه در زیر بار بسیار کم است و نیازی به کوتاه بودن شاخه بارده برای برداشت نیست.

با توجه به مطالب گفته شده بهتر است درختان بادام را هر دو یا سه سال یک بار هرس ملایمی نمود و شاخه­‌های خشک، بیمار و آفت زده را حذف نمود. حذف شاخه­‌های نرک و جایگزین کردن شاخه‌­های مسن با شاخه­‌های جوان نیز از دیگر اقداماتی است که باید انجام شود.

هرس گردو

تربیت و هرس درختان گردو براساس نحوه باردهی ارقام متفاوت است. در گردو چهار نوع عادت باردهی وجود دارد. ارقام پربار و خوش‌ه­ای احتیاج به هرس بیشتری دارند. درختان گردو بسیار نورپسند بوده و برای باردهی بیشتر، به نور بیشتری احتیاج دارند.

در یک باغ، درختان حاشیه عملکرد بیشتری دارند. در صورت عدم تربیت و هرس درختان گردو، به مرور زمان نه تنها باردهی کمتر می­‌شود، بلکه کیفیت مغز گردو پایین می‌‌آید.

مرحله اول دوره تربیت (فرم­دهی) درختان جوان (5 سال اول) می­‌باشد که در این مرحله هدف تحریك رشد رویشی کافی جهت توسعه سطح باردهی و اجتناب از هرس بیش از حد است. مرحله دوم از رشد درختان گردو از 10-8 سال پس از کاشت آغاز می‌­شود و تا پایان عمر درخت ادامه دارد.

در سنین بالا به علت کاهش نور و کربوهیدرات­‌ها رشد شاخه­‌های بارده قسمت­‌های سایه­‌گیر درخت خیلی کم است و اگر این وضع ادامه یابد، شاخه‌­های بارده داخلی تاج خشك شده و در قسمت­‌های پایین درخت محصول تولید نخواهد شد.

تلفات محصول زمانی تشدید می‌­شود که تاج درخت توسط درختان مجاور سایه اندازی شوند. بر اساس نتایج مطالعات صورت گرفته، هرس یك سال در میان بهترین نتیجه را داده، ولی هرس سالیانه سبب افزایش کیفیت محصول شده است. همچنین مدیریت باغ در سنین بالاتر ایجاب می‌­کند که درختان گردو به طور یك در میان حذف شوند تا فضای کافی برای درختان باقیمانده به‌­وجود آید.

درختان گردو معمولاً به شکل شلجمی تربیت می­‌شوند. به این منظور پنج تا شش شاخه جانبی در اطراف تنه نگه داشته می­‌شود. برای تولید شاخه­‌های جانبی که چارچوب اولیه درخت را به وجود می­‌آورند نباید از جوانه بالایی استفاده نمود، زیرا معمولاً از این جوانه شاخه خوبی به دست نمی‌­آید و زاویه آن با محور اصلی بسته است. برای جلوگیری از تولید شاخه جانبی با زاویه بسته، جوانه بالایی در بهار با دست له می‌­شود تا از جوانه ثانویه پایینی، شاخه مطلوب تولید شود.

در بیشتر ارقام گردو، باردهی به صورت انتهایی است، لذا به جز هرس شاخه­‌های خشک شده، هرس دیگری روی این درختان انجام نمی­‌شود. در ارقام با باردهی جانبی تا حدودی هرس انجام می­‌شود.

هرس پسته

با توجه به مراحل رشد و طولانی بودن دوره زندگی درختان پسته، دو نوع هرس فرم‌­دهی و باردهی برای این درختان توصیه و انجام می­‌شود. درختان پسته رشد قطری کمی دارند، در نتیجه شاخه­‌ها به آسانی در برابر بادهای ضعیف و طوفانی خم می­‌شوند.

همچنین درختان پسته بر حسب نوع پایه، اصولاً دارای رشد کم تا متوسط هستند و معمولاً 7-5 سال طول می­‌کشد تا هرس فرم مناسب ایجاد و تکمیل گردد. درختان پسته در کالیفرنیای آمریکا به فرم جامی باز تربیت می‌­شوند، ولی در اکثر مناطق پسته­‌کاری ایران این امر مورد توجه قرار نگرفته و بر حسب سلیقه افراد و بدون انجام فرم مناسب، درختان رشد می‌­نمایند.

با توجه به دو مشکل عمده فیزیولوژی درختان پسته (سال­‌آوری و غالبیت انتهایی) انجام هرس باردهی سالانه در شرایط محیطی مناسب الزامی است.

هدف از هرس سربرداری، جلوگیری از رشد رویشی بیش از حد جوانه انتهایی و تقویت رشد جوانه­‌های جانبی است. سربرداری شاخه باعث افزایش شاخه­‌های جانبی، افزایش سطح میوه­‌دهی و کاهش ارتفاع درخت شده که همه بر روی تشکیل جوانه گل تاثیر مثبت دارند.

سربرداری درختان بایستی در فصل خواب و برحسب نوع رقم و شرایط آب و خاك با شدت­‌های متفاوتی انجام گیرد. سربرداری شاخه­‌های پررشد (مخصوصاً درختان جوان) در زمستان جهت کنترل غالبیت انتهایی توصیه می­‌شود.

کاربرد این نوع هرس عمدتاً در درختان جوان و در مناطقی است که درختان داراي رشد رویشی زیاد هستند، می‌­باشد. اولین هرس شدید سرشاخه­‌ها، باعث تولید شاخه‌هایی با جوانه‌­های رویشی و هرس‌­های بعدی روی همین شاخه‌­ها باعث رویش شاخه‌­های جانبی میوه دهنده در سال بعد و در نتیجه سبب باردهی کامل آن‌ها در سال سوم می‌­شوند.

کاربرد دیگر هرس سربرداري در درختان جوان پسته جهت انجام پیوند است. درختان جوان 3-2 ساله در زمستان سربرداری شده تا شاخه‌­های جانبی جدید در فصل بهار بعدی تولید گردند.

این‌گونه شاخه­‌ها در زمان مناسب، پیوند لوله­‌ای می­‌گردند. درختان 4-3 ساله در فصل بهار و در زمان پیوند، سربرداری شده و بلافاصله پیوند شکمی روی آن‌ها انجام می­‌شود. همچنین درختان مسن پسته یا درختانی که داراي رقم مناسبی نیستند، در فصل زمستان سربرداری می­‌شوند تا شاخه­‌های جانبی مناسب برای انجام پیوند را در بهار سال بعد تولید نمایند.

در زمان مناسب پیوند، اینگونه شاخه‌­ها به روش پیوند لوله‌­ای و در صورت رشد کافی به روش شکمی با رقم مورد نظر پیوند می­‌شوند. با توجه به لزوم ادامه عملیات فتوسنتز در قسمت هوایی این گونه درختان، لازم است حداقل 3-2 شاخه آبکش در هر درخت بدون سربرداری باقی بمانند، تا ضمن برقراری جریان شیره گیاهی در قسمت هوایی، عمل فتوسنتز نیز انجام شود.

از آنجایی‌­که درختان پسته داراي دوره باردهی نسبتاً طولانی هستند و میزان تولید محصول معمولاً بعد از سنین 50 سالگی کاهش می­‌یابد، برای جوان­سازي این گونه درختان نیز می­‌توان از روش هرس سربرداری استفاده کرد.

       

هرس سربرداري درختان جوان پسته جهت انجام پیوند لوله­‌ای روی شاخه­‌های جانبی تحریک شده (سمت چپ) و پیوند شکمی مستقیم روی شاخه سربرداری شده در زمان پیوند (سمت راست)

با توجه به وجود غالبیت انتهایی در درختان پسته و نقش آن در جلوگیري از رشد شاخه‌­های جانبی در قسمت هوایی و ریشه‌­های جانبی در سیستم ریشه گیاه و از طرفی نقش ریشه‌­های فرعی در جذب آب و مواد غذایی، لازم است در درختان بارور پسته پس از هر دوره ده ساله هرس ریشه درختان انجام گیرد تا امکان تولید ریشه­‌های فرعی را افزایش دهد.

بدین منظور حفر کانال کود، ایجاد چالکود و استفاده از دستگاه زیرشکن در عمق حداکثر گسترش ریشه‌­ها (80-60 سانتی­متری) در انتهای سایه‌­انداز درخت می­‌تواند اهداف مورد نظر را تأمین نماید.

معمولاً به منظور کاهش سال آوری، تعداد شاخه‌­های میوه­ دهنده پسته را قبل از سال پربار به حدود نصف تا دو سوم کاهش می­‌دهند که این عملیات باعث تقویت شاخه‌ها و جوانه‌­ها و خوشه­‌های گل باقیمانده و نیز باعث رسیدن آب و مواد غذایی بیشتر به جوانه‌­های گل در حال تشکیل (جلوگیری از ریزش جوانه گل)، جهت تولید محصول سال آینده (سال کم بار) شده و نهایتاً بر روی تولید محصول یکنواخت (کاهش سال‌­آوری) و افزایش تولید محصول اثر مثبت دارد. این عملیات بایستی در فصل خواب زمستانه انجام گیرد.

از بین بردن پاجوش‌­ها که دارای رشد عمودی هستند و نیز تنه‌­جوش‌­های شاخه‌­های اسکلتی که بر روي نفوذ نور اثر منفی دارند، الزامی است. این شاخه­‌ها مصرف‌­کننده قوی آب و مواد غذایی هستند که با سایر اندام‌­ها رقابت می‌­نمایند.

چنانچه نگهداری آنها به منظور رشد سبزینه بیشتر و پرکردن قسمت خالی تاج مدنظر باشد، بایستی زاویه انشعاب قائم آنها کاهش و به سمت شاخه افقی تا نیمه‌­افقی هدایت شوند تا از رشد رویشی طولانی جلوگیری و زمینه تشکیل جوانه گل بر روی آن‌ها فراهم گردد. جهت محدود نگه داشتن اندازه درخت، انجام هرس سربرداری و تنک شاخه به‌صورت سالیانه الزامی است.

درخت پسته را همانند سایر درختان میوه سردسیری، همه ساله در زمستان هنگام خواب گیاه هرس می­‌نمایند. هرس زمستانه باعث ضعف کمتر، تقویت بیشتر جوانه‌­های گل باقیمانده، تقویت گیاه و ازدیاد شاخه و برگ درخت می‌­گردد.

هرس شدید زمستانه باعث تأخیر در باردهی گیاه می‌­گردد. در صورت وجود سرمای شدید در منطقه، بایستی هرس را پس از رفع سرما انجام داد. هرس تابستانه غالباً در مورد درختان جوان پسته قبل از باردهی انجام می­‌شود و در درختان بالغ صرفاً جهت حذف پاجوش و شاخه‌­های بیمار، خشک شده، معیوب و مانع که در مسیر رفت و آمد ادوات کشاورزی در باغ هستند، انجام می‌­شود.

هرس درختان پسته در دنیا به دو روش دستی و ماشینی (مکانیکی) انجام می­‌شود.

در درختان پسته با توجه به اینکه گرده‌­افشانی از طریق باد انجام می­‌شود و حرکت باد درون تاج روی میزان تشکیل میوه مؤثر است، حذف شاخه‌­ها به منظور جریان باد درون تاج نیز داراي اهمیت مضاعفی می­‌باشد.

بسیاري از بیماری­‌ها و آفات، در سطح یا درون شاخه­‌های خشکیده، زمستان‌­گذرانی می‌­کنند، از این‌­رو لازم است در تمام طول فصل سال و به‌­ویژه در زمستان، تمام شاخه‌های شکسته و خشکیده بریده و سوزانده شوند.

این عمل به‌­خصوص در مبارزه با آفاتی مانند سوسک سرشاخه‌­خوار پسته، پروانه چوب‌خوار، سوسک‌­های شاخک بلند و بیماری سرخشکیدگی شاخه پسته (ناشی از قارچ پسیلومایسس) از اهمیت زیادی بر خوردار است.

هرس فندق

فندق گیاهی یک­پایه است که گل‌­های نر آن به صورت شاتون‌­های جانبی روی شاخه‌­های یک­ساله تشکیل می­‌شود. جوانه­‌های گل ماده نیز به صورت جانبی و یا انتهایی روی شاخه‌­های کوتاه یک­ساله تشکیل می­‌شود.

درخت فندق نیز مانند هلو روی شاخه‌­های یک­ساله محصول تولید می­‌کند، لذا باید همه ساله هرس نسبتاٌ شدیدی روی آن انجام شود تا درخت وادار به تولید شاخه‌­های بارده شود. فندق خاصیت پاجوش‌­دهی زیادی دارد، بنابراین لازم است همه ساله عملیات پاجوش‌­گیری و حذف نرک­‌ها تکرار شود.

منابع:

• مریم تاتاری، محمود رهنما. 1395. تربیت و هرس درختان میوه. سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان، مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی.
• رضا رضایی. 1398. تربیت و هرس درختان گردو. مؤسسه تحقیقات علوم باغبانی، پژوهشکده میوه‌­های معتدله و سردسیری.
• علی اسماعیل‌­پور. 1399. هرس باردهی درختان پسته. مؤسسه تحقیقات علوم باغبانی، پژوهشکده پسته.