کاشت، داشت و برداشت گیاه کنجد

کنجد و دلایل اهمیت آن

کنجد یکی از قدیمی‌ترین گیاهان زراعی است. کاشت آن از زمان‌های قدیم در ایران رواج داشته است. از خصوصيات مهم گياه كنجد ارزش غذايي بالا، كيفيت بالای روغن آن، تركيبات آنتی‌­اکسيدان قوي، مقاومت زياد به دما و هم‌چنين طول دوره رشد كوتاه، اين گياه را در مقايسه با ساير گياهان روغني متمايز مي‌سازد.

كوتاه بودن دوره رشد اين گياه كشاورز را قادر مي‌سازد تا از آن به عنوان يك محصول بينابيني در فاصله زمانی بين برداشت محصول پاييزه و كاشت محصول پاييزه ديگر مورد استفاده قرار دهد.

از دانه گیاه کنجد در تهیه حلوا و انواع شیرینی استفاده فراوان می‌شود. از روغن آن در طبخ غذاهای مختلف، در تهیه عطرها و در داروسازی استفاده می‌شود. کنجاله کنجد حدود 40 درصد پروتئین دارد و به دلیل بالا بودن اسید آمینه متیونین، کلسیم و فسفر برای مصارف دام مطلوب است.

کنجد گیاهی گرمادوست و محصول خاص مناطق گرمسیری و نیمه­­‌گرمسیری است. از جمله گیاهان سودآور و استراتژیک برای کشت در دوره‌های خشک‌سالی است.

ویژگی‌های گیاه‌شناسی کنجد

کنجد (Sesamum indicum L.) از خانواده Pedaliaceae داراي شانزده جنس و حدود شصت گونه است. کنجد گیاهی است بوته‌اي به ارتفاع 150-70 سانتی‌متر، داراي سیستم ریشه‌اي با رشد کامل، ساقه کشیده و قائم، بخش‌های بالایی ساقه پوشیده از کرک و بخش پایین آن بدون کرک است. گل‌های آن به صورت منفرد و در کناره برگ‌های قسمت انتهایی ساقه قرار می‌گیرند. جام گل و کاسه آن از قطعات پنج‌تایی به هم پیوسته تشکیل شده‌اند.

تعداد پرچم‌های آن نیز ۴ عدد می‌باشد. میوه کپسولی شکل و حاوی دانه‌های کوچک مسطح و بیضوی است. دانه‌‎‌های کنجد به دلیل داشتن روغن قابل استخراج، تنها قسمت مورد استفاده این گیاه می‌باشند.

تناوب زراعی کنجد:

کنجد به عنوان زراعت تابستانه می‌تواند در تناوب زراعی جایگزین اکثر گیاهان گردد. اما بهترین گیاهان براي کاشت کنجد گیاهان وجینی هستند. زیرا در زراعت گیاهان وجینی مبارزه مستمري با علف‌هاي هرز صورت می‌گیرد که این امر زراعت کنجد را موفقیت آمیز می‌نماید. کنجد را به صورت کشت دوم می‌توان در تمام مناطق گرمسیري کشور و بعد از گندم و جو کشت نمود. رعایت تناوب 4 - 2 ساله در کشت کنجد بـه منظور جلوگیري از شیوع امراض و آفات ضروري است.

مرحله کاشت کنجد

دانه کنجد در مراحل اولیه رشد و جوانه­‌زدن بسیار حساس و ضعیف است. بنابراین زمین باید عاری از علف‌های هرز باشد. چنانچه کشت با آبیاری باشد، زمین باید به خوبی تسطیح شود. شیب زمین طوری تنظیم شود که آب در هیچ قسمتی از زمین روی بستر بذر قرار نگیرد و خطر سله بستن در مرحله جوانه‌زنی و رویش گیاه وجود نداشته باشد.

عمق کاشت به نوع خاک بستگی دارد و معمولاً بین 2 تا 5 سانتی‌متر متغیر است. به منظور پیشگیری از شیوع آلودگی‌های قارچی، ضدعفونی بذر با قارچ­کش‌هایی نظیر کاپتان و تیلت مؤثر است.

بذرکارهایی که مخصوص ریزدانه‌هایی نظیر سبزي و پیاز هستند در کشت مکانیزه کنجد کاربرد دارند. در تنظیم بذرپاش و تهیه بستر بذر باید دقت کافی صورت گیرد تا بذور به طور یکنواخت ریخته شده و نیاز به تنک‌هاي متوالی وجود نداشته باشد.

بستر کشت کنجد:

کنجد را می‌توان مشروط بر آنکه از نظر زهکشی و تهویه محدودیتی وجود نداشته باشد در انواع خاک‌ها کشت نمود. خاک‌هايی که داراي بافت متوسط هستند، شرایط مطلوب‌تري را فراهم می‌‎سازند.

کنجد به شوری خاک حساس است و خاک با هدایت الکتریکی (EC) بالا، محصول کنجد را نابود می‌کند. pH مناسب رشد کنجد حدود 7 تا 8 می‌‎باشد. شخم عمیق پاییزه و همچنین شخم سطحی در بهار عملیات لازم برای تهیه بستر کاشت می‌باشد. اگر زمین کاشت کنجد رسی و سخت نبوده و خاک حاصل‌خیز و هوموس‌‎دار باشد، عملیاتی که برای کشت جو و گندم انجام می‌شود برای کشت کنجد هم کافی می‌باشد.

تاریخ کاشت کنجد:

به منظور تعیین تاریخ کاشت کنجد رعایت سه نکته اساسی ضروري است.

1. درجه حرارت مناسب جهت سبز شدن
2. پایداري دماي هوا (پس از سبز شدن افت حرارت پدید نیاید)
3. زمان گلدهی مصادف با گرماي بیش از حد (بیش از 27 درجه سانتی‎گراد) نگردد زیرا منجر به عدم باروري گل‌ها شده و تعداد کپسول‌هاي تشکیل شده کاهش می‌یابد. کاشت می‌تواند هنگامی انجام شود که میانگین شبانه‌­روزي حرارت هوا به 20 تا 25 درجه سانتیگراد رسیده باشد. این گیاه در بهار تا اوایل تابستان قابل کشت می‌­باشد.

میزان کود مصرفی برای کنجد:

گیاه کنجد برای رشد مطلوب به نیتروژن، فسفر و پتاس نیاز دارد. کود شیمیایی مورد نیاز برای کاشت کنجد، 200-150 کیلوگرم فسفات آمونیوم و 100 کیلوگرم اوره در هکتار توصیه شده است.

در شرایط کمبود پتاس، 100 کیلوگرم در هکتار سولفات پتاسیم نیز پیشنهاد می‌شود. در کشت‌هاي تجارتی براي دستیابی به عملکرد مطلوب کاربرد کود سرك نیتروژنه در دو مرحله قبل از گلدهی (هر مرحله مقدار 50 کیلوگرم در هکتار کود اوره) ضروري است. استفاده از عناصر میکرو (آهن، روي، منگنز و منیزیم) به صورت سولفات و هم‌چنین محلول­‌پاشی با سولو پتاس هرکدام به میزان 2 کیلوگرم در هکتار پیش از دوره گل‌دهی برای دستیابی به عملکردهاي بالا مناسب است.

میزان بذر، تراکم بوته و فاصله کاشت:

مقدار بذر مصرفی، به نوع کاشت و منطقه بستگی دارد. تراکم گیاه در هکتار به شرایط اقلیمی و نوع بذر بستگی دارد. به طور معمول در زراعت‌های دست­پاش مقدار ۵ تا ۱۵ کیلوگرم در هکتار و در زراعت‌های ردیفی ۳ تا ۵ کیلوگرم در هکتار بذر مصرف می‌شود.

براي کاشت کنجد به علت متفاوت بودن تیپ شاخه‌بندي گیاه، فاصله بین خطوط از 45 تا 70 سانتی‌متر متغیر است. فاصله بوته‌ها در روي خطوط کمتر از 2/5 سانتی‌متر و بیشتر از 15 سانتی‌متر توصیه نمی‌شود. براساس تراکم‌هاي مختلف و وزن هزار دانه متفاوت، میزان بذر مورد نیاز در هکتار متغیر می‌باشد. به طور کلی میزان بذر مصرفی جهت کشت، 4 تا 6 کیلوگرم در هکتار نوسان دارد.

مرحله داشت

آبیاری گیاه کنجد:

کنجد به طور معمول در برابر خشکی مقاوم است. با این وجود گیاهچه کنجد در برابر کمبود آب بیش از حد حساس است. هم‌چنین در زمان گلدهی و اوایل دانه‌بندي نیز به کم‌آبی حساس می‌باشد. آبیاري بسته به نوع زمین کشت، به روش کرتی (غرقابی) یا جوي و پشته‌‌ای صورت می‌گیرد.

این گیاه به ویژه در مراحل اولیه گیاهچه‌ای، در برابر پوسیدگی ریشه و سایر بیماری‌هاي قارچی ناشی از مردابی شدن یا رطوبت اضافی حساس است. انجام کشت کنجد به صورت هیرم­‌کاری باعث افزایش درصد جوانه‌زنی و نیز تسریع در آن می‌شود.

عوامل خسارت‌زای کنجد

از مهم‌ترین عوامل خسارت‌زا که باعث افت شدید عملکرد کنجد می‌شوند می‌توان به آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز گیاهی زیر اشاره کرد.

آفات کنجد:

مهم‌ترین آفات کنجد در ایران شامل زنجره کنجد، پروانه برگ و دانه‌خوار کنجد، کرم برگ‌خوار، سیرسیرک‌، کارادرینا، شته‎ و اگروتیس می­‌باشد. کنترل آفات مزارع کنجد از طریق سم‌پاشی بـه سهولت امکان‌پذیر است.

بیماری‌های کنجد:

مرگ گیاهچه، پوسیدگی فیتوفتورایی ریشه و طوقه، پوسیدگی طوقه و ریشه اسکلروتینیایی، پژمردگی فوزاریومی، پوسیدگی زغالی، لکه برگی آلترناریایی، بیماری فیلودی و بوته‌­میری از بیماری‌های مهم گیاه کنجد می‌باشند. رایج‌ترین بیماری کنجد در ایران پژمردگی یا بوته‌میری می‌باشد.

بنابراین ضدعفونی بذور قبل از کاشت با قارچ­کش‌هاي بنومیل (1%) و کاپتان (2%) در کنترل میزان بیماري بوته‌­میری مؤثر می‌باشد. به طور کلی برای مبارزه با بیماری‌هاي کنجد استفاده از بذور سالم و ضدعفونی شده در هنگام کشت، استفاده از واریته‌هاي متحمل، رعایت تناوب زراعی و از بین بردن بقایاي محصول و میزبان‌هاي دیگر مؤثر می­‌باشد. به منظور جلوگیري از گسترش عوامل بیماری‌زاي کنجد، کشت به صورت جوي و پشته‌ای و بوته‌ها بالاتر از داغاب مستقر شوند.

مبارزه با علف‌هاي هرز کنجد:

علف‌های هرز غالب مزارع کنجد شامل:

اویارسلام، تاج خروس، گوش بره، کنف وحشی، خرفه، تاج­ریزی، آفتاب‌پرست، خارخسک، سوروف، گونه‌ای ارزن وحشی و پیچک صحرایی می‌باشند.

به منظور کنترل علف‌های هرز مذکور، انجام عمليات خاك‌ورزي لازم است. هم‌چنین تأمین رطوبت خاك جهت تاثير بهتر علف‌­كش‌ها مؤثر می‌باشد. علف کش‌های توصیه شده مزارع کنجد شامل تری فلورالین EC 48% (3-2 روز قبل از کاشت مخلوط با خاک) به میزان 2/5-2 لیتر در هکتار و پندی متالین EC 33% (بعد از کاشت و قبل از سبز شدن کنجد و علف­‌های هرز) به میزان 4 لیتر در هکتار می‌باشند.

 

برداشت کنجد:

با نزدیک شدن زمان برداشت برگ‌هاي پایینی شروع به زرد شدن نموده و هم‎‌‌زمان کپسول‌‎‌های تحتانی باز می‌شوند. رسیدگی کپسول‌ها در کنجد از پایین به بالا صورت می‌گیرد. انتظار براي رسیدن تمامی کپسول‌ها موجب ریزش دانه‌ها از کپسول‌هاي پایینی و افت عملکرد می‌شود.

لذا قبل از رسیدن همه کپسول‌ها، لازم است بوته‌ها درو شوند. پس از درو، دسته‌هاي کنجد را به صورت عمودي یک تا دو هفته در معرض جریان هوا قرار گیرند تا ضمن خشک شدن همه کپسول‌ها باز شوند و بذرها را بتوان از آنها خارج نمود.

برداشت مکانیزه کنجد:

جهت انجام برداشت به روش مکانیزه (به دلیل عدم هم‌زمانی در رسیدن کپسول‌ها و امکان ریزش دانه) با استفاده از محلول­‌پاشی با مواد ضدریزش به نام رگلون سعی می‌شود ریزش دانه به حداقل ممکن کاهش یابد.

هنگام محلول­‌پاشی زمانی است که 75- 65 درصد کپسول‌ها از سبز تیره بـه سبز روشن تغییر رنگ داده باشند. پس از محلول‌پاشی هنگامی که اکثریت غالب کپسول‌ها به قهوه‌اي تیره تغییر رنگ دادند رطوبت نیز کاهش یافته و امکان برداشت مکانیزه فراهم می‌گردد. سرعت کمباین در زمان برداشت حداکثر 6-4 کیلومتر در ساعت باشد.

فهرست منابع

ابراهیم ممنوعی، احمد آئین. 1398. مدیریت علف‌های هرز کنجد در جنوب کرمان، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی جنوب استان کرمان، دفتر شبکه دانش و رسانه‌‎های ترویجی.

سید سعید مدرس نجف آبادی، آزاده گودرزی، عبدالنبی باقری، مجید عسکری سیاهوئی، غلامرضا نظرنژاد. 1398. مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان هرمزگان، دفتر شبکه دانش و رسانه‌های ترویجی.

سعداله منصوری. دستورالعمل کاشت داشت برداشت کنجد، سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی، موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، بخش تحقیقات دانه‌های روغنی.

سید عباسعلی اندرخور، حسین علی فلاحی. 1396. نشریه ترویجی کاشت، داشت و برداشت کنجد مازندران، مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی و مازندران.

محمد قاسمی نژاد، مسعود صاحب محمدی، مراد مکوندی. 1399. دستورالعمل کاشت داشت برداشت کنجد ناشکوفا، سازمان جهاد کشاورزی استان خوزستان، مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی.

همایون افشاری آزاد، علی اکبر کیهانیان، پرویز شیمی. 1397. دستنامه گیاه‌پزشکی کنجد، موسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور.

سعيده نوربخش.1400. فهرست آفات، بيماري‌ها و علف‌هاي هرز مهم محصولات عمده کشاورزي آفت کش‌ها و روش‌هاي توصيه شده جهت کنترل آن‌ها. سازمان حفظ نباتات معاونت کنترل آفات.