کاشت، داشت و برداشت زعفران (آموزش کامل)

گیاه زعفران و دلایل اهمیت آن

زعفران که به گل سلامتی، سلطان ادویه‌ها و طلای سرخ معروف است، ارزشمندترین رستنی ایران و خاستگاه اصلی آن دامنه‌های الوند می‌باشد. کلاله سه شاخه‌ای زعفران که مهمترین قسمت تجاری آن است در مصارف غذایی، داروئی، تهیه مواد آرایشی، عطرسازی و رنگ‌های نساجی مورد استفاده قرار می‌گیرد. برگ‌های زعفران در تغذیه دام کاربرد دارد که ارزش غذایی آن بیش از کاه غلات و کمتر از یونجه می‌باشد.

‬ویژگی‌های گیاه‌شناسی زعفران

زعفران (Crocus sativus) گیاهی علفی، چندساله، از خانواده زنبق‌سانان است که در اوایل پاییز گل می‌دهد. ساقه زیرزمینی مدور، سخت، گوشت‌دار و توپری به نام بنه یا کورم دارد و از پوسته‌های فیبری قهوه‌ای رنگی پوشیده شده است. وزن بنه‌ها از 1 تا 20 گرم متغیر است. ریشه افشان و کوتاه می‌باشد. برگ‌ها باریک و بلند به رنگ سبز تیره به تعداد 5 تا 11 عدد می‌باشد. گل اولین اندامی است که در اواسط پاییز از خاک خارج می‌شود. تعداد گل‌های هر بنه 1 تا 3 عدد می‌باشد.

گل شامل گلپوش 6 قطعه‌ای (3 کاسبرگ و 3 گلبرگ)، 3 پرچم با بساک زرد رنگ و یک مادگی که دارای خامه سفید، کلاله 3 شاخه‌ای و قرمز رنگ است.

نقش عوامل مختلف بر عملکرد زعفران:

تناوب زراعی:

گیاه یونجه به دلیل بیماری‌های مشترک قارچی نباید در تناوب زراعی با زعفران قرار گیرد. کشت چغندر قند و سیب‌زمینی به دلیل غده‌ای بودن بعد از زعفران مناسب نیستند و نتیجه مطلوبی عاید نمی‌گردد. در ایران بعضی از زراعین زمین را به مدت چند سال به حال خود رها می‌کنند و برخی به زراعت غلات و کشت حبوبات در آن زمین مبادرت می‌نمایند.

تراکم و عمق کاشت زعفران:

نظر به اینکه پیاز زعفران پس از کاشت اولیه، 7 تا 10 سال متوالی محصول می‌دهد، بنابراین عملیات کاشت منحصراً در سال اول انجام می‌گیرد. کشت زعفران می‌تواند به صورت خشکه‌کاری و یا هیرم‌کاری انجام گیرد.

کشت می‌تواند توسط ماشین و به‌صورت ردیفی بوده و یا به صورت کرتی و با دست انجام پذیرد. آنچه که مهم است این که ردیف‌ها مستقیم بوده و با فاصله مساوی از همدیگر قرار گیرند.

کشت کرتی زعفران در ردیف‌های موازی به فاصله 25 تا 30 سانتی‌متر از یکدیگر و فاصله بنه‌ها روی هر ردیف 15 تا 20 سانتیمتر و عمق کشت نیز 20 تا 25 سانتی‌متر می‌باشد.

اعمال این فاصله و عمق با تراکتور مقدور نیست، مگر اینکه فاصله ردیف‌ها را به 40 تا 45 سانتی‌متر افزایش دهیم که در نتیجه تراکم بذر کم شده و محصول مزرعه پایین می‌آید. کشت زعفران به روش سنتی معمولاً به صورت جوی و پشته انجام می‌گیرد، ولی بهترین روش کشت زعفران روش کرتی است و توصیه می‌شود چند روز قبل از کشت، مزرعه را آبیاری نموده و پس از گاورو شدن آن را شخم زده و سپس کلوخه‌های آن را خرد و کرت‌بندی گردد.

بسته به شیب زمین، طول کرت‌ها از 10 تا 100 متر و عرض کرت‌ها از 4 تا 10 متر تعیین می‌گردد. باید از کشت چاله‌ای (کپه‌ای) که در آن چند پیاز ریز و درشت در کنار هم و در یک جا در چاله قرار گیرد، اجتناب شود.

شرایط اقلیمی:

زعفران گیاهی است که در مناطق خشک و نیمه‌گرمسیر رشد می‌کند، ولی در مناطقی که آب و هوای معتدل و تابستان‌های خشک و زمستان‌های ملایم داشته باشند، رشد مطلوب‌تری داشته و کیفیت محصول آن بهتر است. این گیاه محدوده دمایی 15- درجه سانتی‌گراد در زمستان تا 40 درجه در تابستان را تحمل می‌کند.

تهیه بستر کشت:

زمین زعفران باید دارای بافت متوسط، نسبتاً عمیق، نرم و نفوذپذیر، فاقد سنگریزه و علف‌های هرز و دارای زهکش مناسب باشد. این گیاه در خاک‌های سیلیسی، رسی، آهن‌دار و گچی رشد مناسبی دارد. در بهار پس از قطع باران‌های بهاری و گاورو شدن زمین، مزرعه را به عمق 25 تا 30 سانتی‌متر شخم می‌زنند.

در زمان نزدیک به کشت مقدار بسیار زیادی کود گاوی کاملاً پوسیده و عاری از بذر علف‌های هرز را با شخم عمیق با خاک مخلوط کرده، سپس بلافاصله زمین را کاملاً هموار و مسطح می‌کنند. همچنین بر اساس آزمون خاک می‌توان از کودهای فسفاته و پتاسه به مقدار معین در خاک استفاده کرد. پس از تسطیح و تعیین نوع کشت (روش کرتی یا جوی‌پشته‌ای)، زمین آماده کشت زعفران می‌شود.

انتخاب بنه جهت کاشت:

برای کشت مزارع جدید زعفران باید بنه‌های درشت، سالم و بدون زخم را انتخاب نمود و سپس مقداری از الیاف خارجی روی بنه‌ها را جهت ضدعفونی بهتر از بنه‌ها جدا نموده و آنگاه اقدام به کشت نمود.

بهترین بنه را می‌توان از مزارع 4 الی 5 ساله به‌دست آورد. پس از کندن پیازها از زمین باید آنها را درجه‌بندی نمود. به این ترتیب که آنهایی که بیش از 8 گرم وزن دارند، در مزرعه جدید کاشته شوند و پیازهای ریز و کوچک‌تر را می‌باید در زمین کوچکی که خوب تقویت شده جداگانه کاشت و با آبیاری و مراقبت بیشتر آنها را درشت نمود و سال بعد به مزرعه اصلی انتقال داد.

برای اطمینان از همراه نبودن کنه‌های خاکی و آلودگی‌های قارچی، پیازها را باید قبل از کاشت با محلول‌های کنه‌کش و قارچ‌کش ضدعفونی نمود.

تاریخ کاشت:

بنه زعفران از اواسط اردیبهشت پس از زرد شدن و خشکیدن برگ‌ها به خواب می‌رود و تا اواسط تیرماه در خواب کامل و حقیقی به سر می‌برد. بنابراین در طی این مدت که هوا نیز آنچنان گرم نشده، بهترین موقع کندن پیاز از مزرعه قبلی و انتقال و کشت آن در مزرعه جدید است.

جابه‌جایی پیازها در مرداد و شهریور به گل‌آوری همان سال شدیداً لطمه می‌زند و این یکی از دلایل کم محصولی سال اول در مزارع زعفران‌کاری می‌باشد. هرچه فاصله کندن پیاز از زمین قبلی و کاشتن آن‌ها در مزرعه جدید کوتاه‌تر باشد، بهتر است. زیرا پیازها پس از خروج از خاک مقدار زیادی از رطوبت خود را از دست می‌دهند. در تحقیقات انجام شده، بهترین تاریخ کشت بنه زعفران خرداد ماه توصیه شده زیرا باعث افزایش عملکرد زعفران در سال اول می‌گردد.

کود مصرفی:

تخصیص کود به اراضی زعفران‌کاری باید بر اساس تجزیه خاک و میزان مواد آلی و نسبت کربن به نیتروژن خاک انجام گیرد. در ایران بسته به جنس زمین و عادات زارعین بین 20 تا 80 تن کود گاوی پوسیده در هکتار مصرف می‌گردد.

در مصرف نیتروژن و کودهای آلی باید دقت کافی داشت، زیرا مصرف بیش از حد کودهای نیتروژنه باعث برهم زدن نسبت کربن به نیتروژن خاک شده و عملکرد زعفران کاهش می‌یابد. خاک‌های کلسیم‌دار جهت رشد زعفران بسیار مناسبند و کودهای دامی به دلیل پتاسیم زیاد جهت رفع احتیاجات این گیاه استفاده می‌گردد.

همچنین خاک‌های بسیار حاصلخیز به دلیل افزایش رشد سبزینه‌ای برای کشت زعفران مناسب نیستند. مصرف 100 کیلوگرم اوره در هکتار پس از برداشت گل و قبل از آبیاری دوم مفید می‌باشد، اما مصرف بیش از حد آن باعث کاهش محصول می‌گردد یا می‌توان یک نوبت کود کامل با غلظت 7 در هزار در اسفند ماه مصرف نمود و یا فقط از کود گاوی پوسیده استفاده نمود.

داشت زعفران

آبیاری:

رشد زعفران با آبیاری مزرعه آغاز می‌شود و اولین مرحله رشد، شروع گلدهی است. در مناطقی که سطح زیرکشت زیاد و کمبود کارگر وجود دارد، توصیه می‌شود برای اینکه برداشت زعفران با مشکل مواجه نشود آبیاری در بین کرت‌ها با فاصله چند روز از یکدیگر تقسیم شود تا گلدهی کرت‌ها در اوج خود همزمان نشود.

طبق بررسی‌های انجام شده نیاز آبی زعفران در سال حدود 3000 متر مکعب در هکتار می‌باشد. معمولاً مزارع زعفران 5 بار در سال آبیاری می‌شوند. مراحل آبیاری اقتصادی زعفران بر اساس نیاز آبی زعفران و تجارب کشاورزان شامل موارد زیر است:

آب اول: پس از پخش کودهای آلی پوسیده و خراش دادن بسیار سطحی سطح زمین (نباید به پیازها آسیب برسد) با توجه به اقلیم منطقه از اواخر شهریور ماه تا دهه اول آبان ماه (توصیه می‌شود آبیاری اول حتماً سنگین باشد) انجام می‌گیرد.
آب دوم: یک ماه یا 40 روز پس از آبیاری اول و پس از برداشت گل‌ها به همراه توزیع کود نیتروژنه (حدود 100 کیلوگرم کود اوره در هکتار) در سطح مزرعه.
آب سوم: پس از وجین علف‌های هرز در مزرعه (در اوایل اسفند آبیاری سوم انجام می‌شود که عملیات وجین را آسان‌تر می‌کند.)
آب چهارم: این آب که تا اواخر اسفند ماه داده می‌شود، برای حفظ رطوبت بنه در خاک مهم است و درشتی بنه‌های دختر را حفظ می‌کند. در سال‌های مرطوب و در نقاط سردسیر به همین چهار آب بسنده می‌شود.
آب پنجم: در پایان فصل رویش (قبل از دهه اول اردیبهشت ماه).
یک نوبت آبیاری هم از دهم تا اواخر مرداد ماه توصیه می‌شود.

سله‌شکنی:

سله‌شکنی از عملیات مهم مرحله داشت می‌باشد و لازم است پس از آبیاری و به محض گاورو شدن زمین، سطح مزرعه به نحوی که بنه‌ها صدمه نبیند، سله‌شکنی گردد (توسط کج بیل، چهارشاخ فلزی، شن‌کش، دندانه و یا گاو آهن ایرانی). عمق سله‌شکنی نباید بیش از 5 تا 8 سانتی‌متر باشد.

سله‌شکنی موجب می‌شود که گل‌ها به آسانی از خاک بیرون آمده و کود حیوانی و شیمیایی با لایه سطح خاک مخلوط گردد. چنانچه عمل سله‌شکنی با تأخیر انجام شود، جوانه گل‌ها خود را به سطح خاک رسانده و سله‌شکنی موجب قطع آنها می‌گردد.

عوامل خسارت‌زای زعفران

آفات زعفران:

مهم‌ترین آفات زعفران شامل جوندگانی چون خرگوش، جوجه‌تیغی، موش کور و موش حقیقی، کنه بنه و تریپس بنه می‌باشد. ضدعفونی بنه‌ها با قارچ‌کش و کنه‌کش مناسب قبل از کاشت از بهترین راه‌های پیشگیری است. در مبارزه با جوندگان، شکار و معدوم نمودن آنها، ایجاد موانع با استفاده از توری مرغی در اطراف مزارع، استفاده از طعمه مسموم در داخل مزارع، استفاده از سموم گازی و قرص‌های فستوکسین توصیه می‌شود.

بیماری‌های زعفران:

پوسیدگی بنه، بیماری قارچی رایزوکتونیا و بیماری سیاهک زعفران از بیماری‌های مهم گیاه زعفران می‌باشد.

مبارزه با علف‌های هرز:

علف‌های هرز غالب مزارع زعفران شامل: تاج خروس، جو وحشی، خرفه، سلمک، خردل وحشی، جو موشی، چمن غده‌ای، هفت بند، بارهنگ، کنگر وحشی، ازمک و پیچک صحرایی می‌باشند.

مبارزه با علف‌های هرز به دو روش شیمیایی و مکانیکی انجام می‌گردد. اولین وجین بعد از برداشت گل‌ها و آبیاری دوم انجام می‌گردد. وجین دوم در صورت ضرورت به فاصله یک ماه از وجین اول و وجین‌های بعدی بنا به ضرورت در بهار و تابستان انجام می‌گردد.

کاربرد علف‌کش‌های متری‌ بوزین WP 70% در پاییز و پس از برداشت به میزان 752 گرم در هکتار، اکسی‌فلورفن EC 24% در بهار به میزان 2 لیتر در هکتار و هالوکسی‌فوپ‌آرمتیل EC 10.8% در بهار به میزان 1 لیتر در هکتار توصیه می‌گردد.

برداشت زعفران:

برداشت زعفران شامل چیدن گل و جدا کردن کلاله از سایر قسمتهای گل می‌باشد. عمر گل‌ها 3 تا 4 روز می‌باشد و اگر به موقع برداشت نشود از بین می‌روند. اگر گل‌ها مدت زیادی در معرض هوای گرم، باد و نور خورشید قرار گیرند، کیفیت رنگ و عطر آن کمتر شده و از مرغوبیت زعفران کاسته می‌شود.

بنابراین زمان برداشت گل‌ها بسیار مهم است. دوره گلدهی مزرعه زعفران معمولاً 15 تا 25 روز می‌باشد که مقدار گل‌ها از روز هفتم تا دهم افزایش می‌یابد. زمان برداشت بسته به شرایط اقلیمی و زمان اولین آبیاری متغیر است و در صبح زود و قبل از طلوع آفتاب و گاهی عصرها عمل جمع‌آوری گل‌ها انجام می‌شود.

با عنایت به کاهش هزینه برداشت گل‌ها معمولاً گل‌چینی در روزهای اول، یک روز در میان، و در اوج گلدهی هر روز و گاهی 2 نوبت در روز (صبح‌ها و عصرها) انجام می‌گردد. جهت جلوگیری از خراب شدن گل‌ها توصیه می‌شود از سبدهای حصیری یا کیسه‌های نخی استفاده شود و سبدها بیش از حد پر یا فشرده نشوند و گل‌ها بلافاصله پس از چیدن از کلاله‌ها جدا گردد، زیرا تاخیر در این کار موجب کاهش بازارپسندی زعفران می‌گردد.

توصیه می‌شود جهت حفظ مرغوبیت زعفران، برداشت گل‌ها صبح زود و به صورت گل نیمه‌باز یا غنچه باشد تا کلاله‌ها در حین جابه‌جایی کمتر آسیب ببینند.