گیاه انگلی سس و راه های پیشگیری و کنترل آن

گیاه سس از خانواده سس Cuscutaceae از جمله مهم‌ترین علف‌های ‌هرز انگل محسوب می‌شود. این گیاه فاقد برگ مشخص و کلروفیل بوده و به همین علت، برای تامین نیازهای خود (آب، عناصر غذایی و کربوهیدرات‌ها) به سایر گیاهان زنده (میزبان) وابسته بوده و در واقع انگل اجباری است.

سس به دلیل تغذیه شدید و انتقال مواد از میزبان خسارت بسیاری به آن وارد می‌کند که به خشکیدن و نابودی میزبان منجر می‌شود. بذر سس برای جوانه‌­زدن به اندازه کافی ذخیره مواد غذایی دارد و هرگاه در محیط مناسبی قرار گیرد جوانه می‌زند و گیاه کوچکی به وجود می‌آورد. این گیاه کوچک باید هرچه زودتر خود را به میزبان برساند، در غیر این صورت خشک شده و از بین می‌رود.

خسارت این انگل در ایران بیشتر متوجه یونجه و چغندرقند است، ولی روی شبدر، توتون، بادمجان، گوجه فرنگی، سیب زمینی، فلفل، سبزیجات، گیاهان زینتی، انار، انگور و درختان مرکبات نیز خسارت چشمگیری به بار می‌آورد.

سس می‌تواند کمی سمی باشد و به همین علت ممکن است لازم شود یک مزرعه علوفه آلوده به این انگل به طور کامل نابود شود. در صورت عدم مقابله با سس در مزارع یونجه، این مزارع بعد از 3 الی 4 سال از بین می‌روند.

در صورت باقیماندن اندام‌های سس در یونجه برداشت شده، علوفه به خوبی خشک نمی‌شود و ضمن توسعه عوامل بیمارگر قارچی، از بازارپسندی آن کاسته می‌شود. قابل ذکر است که هر بوته سس می‌تواند بیش از ۱۰ هزار بذر جدید تولید کند و این بذرها تا 50 سال می‌توانند در خاک زنده بمانند و در فرصت مناسب آلودگی ایجاد کنند. سس یکی از ده علف هرز خطرناک دنیاست.

ویژگی‌‎های گیاه‌­شناسی

گیاه سس با نام علمی cuscuta spp. متعلق به خانواده cuscutaceae با نام انگلیسی Dodder می‌­باشد.

سس زراعی یا سس یونجه:

سس یونجه یا سس زراعی با نام علمی Cuscuta campestris گیاهی است یکساله و گلدار و انگل اجباری (بدون کلروفیل) است. سس دارای ساقه‌ای زرد متمایل به نارنجی (و در برخی گونه‌ها سبز و صورتی)، به قطر 0/3 تـا 0/8 میلی‌متر، منشعب و فاقد ریشه است. برگ سس تحلیل رفته و فلس‌­مانند می‌باشد.

در صورت وجود میزبان مناسب، ساقه سس به دور ساقه و برگ میزبان می‌پیچد و تولید اندام مکنده‌­ای به نام مکینه می‌کند. مکینه تا آوندها پیشروی کرده و مواد غذایی مورد نیاز را از میزبان جذب می‌کند و در اختیار سس قرار می‌دهد.

گل‌­آذین کروی و متراکم و معمولاً از تعداد زیادی گل تشکیل یافته است. گل پنج قسمتی به رنگ سفید یا زرد کمرنگ می‌­باشد. کاسبرگ‌ها گرد یا تخم مرغی و پرچم‌ها کمی کوتاه‌تر از جام هستند.

زمان گلدهی سس فصل تابستان می‌باشد. میوه سس کپسولی شکل و به رنگ قهوه‌ای روشن است که در هر کپسول معمولاً 4 عدد بذر وجود دارد. بذر سس قهوه‌ای رنگ (و در مواردی خاکستری یا زرد)، کوچک و دارای پوسته سختی می‌باشد. سس خودگشن است و هر بوته می‌تواند تا 16000 بذر تولید کند.

زیست ­شناسی و نحوه خسارت زدن گیاه سس

سس گیاهی است یکساله و انگلی است که اغلب توسط بذر تکثیر می‌یابد. گیاه سس بیشتر متعلق به مناطق معتدل و نیمه‌گرمسیر می‌باشد. بذر سس در شرایط مناسب (سرد و خشک) با حفظ توانایی جوانه‌­زنی، 20 سال یا بیشتر زنده می‌ماند.

بذر سس معمولاً دوره خواب دارد و طول این دوره بر حسب شرایط محیطی و گونه، 5 تا 30 سال و گاهی بیشتر گزارش شده است. عامل اصلی شکستن خواب آنها سرمای زمستان است. در فصل زراعی بذرهای سس، جوانه زده و ساقه­‌های باریک زرد نارنجی یا قرمز ارغوانی به طول 9-3 سانتی‌متر تولید می‌کنند. مناسب‌ترین دما برای جوانه‌­زنی سس 30 تا 33 درجه سانتی‌گراد است.

قابل ذکر است که نیاز دمایی جوانه­‌زنی سس برحسب گونه متفاوت است. حداکثر 9 روز پس از جوانه‌زدن بذر، سس به سطح زمین می‌رسد. قدرت زنده‌­مانی گیاهچه تا 3 هفته و بدون اتصال به میزبان گزارش شده است.

برای یک تماس موفقیت آمیز، میزبان بایستی در فاصله 3 سانتی‌متری انگل قرار گرفته باشد. ساقه یا رشته ظاهرشده سس، گیاه خاصی را انتخاب نمی‌کند و به دور هر گیاهی که نزدیک‌تر باشد متصل می‌شود.

چنانچه میزبان اولیه مناسب نباشد، پس از یافتن میزبان مناسب و پیچش به دور آن، اتصال صورت می‌گیرد. اندام‌های مکینه در بافت‌های آوندی، ساقه‌ها و برگ‌های میزبان رخنه کرده و با ایجاد نیروی مکش قوی شیره پرورده میزبان را به رشته‌ها منتقل می‌کنند.

پس از مدت کمی از محل اتصال، رشته‌هایی خارج می‌شود و در جهات مختلف حرکت می‌کند و بدین ترتیب سایر قسمت‌های میزبان و در نتیجه سایر بوته‌­ها را نیز فرا می‌گیرد و پس از مدتی توده‌های انبوه سس به صورت لکه‌های زردرنگ و به اندازه‌های مختلف در مزارع ظاهر می‌شود. آلودگی شدید 80 تا 100 درصد مزرعه را می‌پوشاند، که در این موقع با جذب مواد غذایی و جلوگیری از رسیدن نور، رشد و نمو گیاه میزبان را مختل و آن را نابود می‌کند.

بذر سس در خاک مزارع آلوده زمستان­‌گذرانی می‌کند. گاهی اوقات نیز بذر سس همراه با بذر گیاهان زراعی در انبار زمستان را پشت سر می‌گذارد. سس علاوه بر ازدیاد از طریق بذر، به طریق غیرجنسی یعنی از طریق قطعات ساقه نیز قادر به تکثیر است.

راه‌­های پیشگیری و کنترل گیاه سس

پیشگیری

پیشگیری شامل اقداماتی است که از آلوده شدن یا از شدت گرفتن آلودگی در یک منطقه جلوگیری می‌کند. از مهم‌ترین اصول پیشگیری می‌توان به مواردی از جمله بوجاری کردن بذور گیاهان زراعی و استفاده از بذور عاری از سس، استفاده از کودهای دامی پوسیده، جلوگیری از انتقال سس به وسیله ماشین آلات، دام و انسان، تمیزکردن کانال‌های آبیاری و مبارزه با علف‌های هرز داخل و حاشیه مزارع اشاره کرد.

کنترل زراعی:

اقدامات زراعی که برای پیشگیری و کنترل این علف هرز قابل توصیه هستند عبارتند از:

تاریخ کشت:

در بسیاری موارد، جوانه‌­زنی بذر سس هم­زمان با تهیه بستر بذر و عملیات زراعی تحریک می‌شود و معمولاً هم­زمان با گیاه زراعی جوانه می‌زند. در این شرایط، تاخیر در کاشت گیاه زراعی یا در صورت امکان، کاشت نشا به جای بذر (در مورد گیاهانی که امکان کشت بصورت نشا باشد) منجر به کاهش شدت آلودگی مزرعه می‌شود. با تاخیر در کشت بذر گیاه زراعی، در اوج جوانه‌­زنی سس، میزبان حضور ندارد. این امر سبب مرگ تعداد قابل توجهی از گیاهچه‌­های سس خواهد شد.

کوددهی:

کوددهی مناسب موجب تقویت گیاه زراعی و سایه‌­اندازی آن بر گیاه سس می­‌شود و از این طریق آلودگی سس در مزارع را کاهش می‌دهد.

تناوب کشت:

 سس از جمله علف‌های هرزی است که با تناوب کشت، به طور قابل توجهی کنترل می‌شود. با توجه به تنوع میزبان‌های سس، انتخاب محصول باید با دقـت بیشـتری انجام شود. در اغلب موارد، مطمئن‌ترین روش، کشت غلات می‌باشد. کاشت گندمیان (از قبیل گندم و ذرت) و سایر گونه‌های تک لپه (مانند گونه‌های زینتی پیازدار) و هم‌چنین محصولاتی مانند پنبه در برنامه‌های تناوب زراعی و کنترل کامل علف‌های هرز از اهمیت بالایی برخوردار است.

آبیاری:

 گاهی برای کنترل سس در نواحی خشک، می‌­توان زمان آبیاری را تغییر داد. با توجه به اینکه بذر سس بدون رطوبت در نزدیک سطح خاک، قادر به جوانه‌زنی نیست، با تاخیر در آبیاری گیاهانی مانند یونجه بذری امکان افزایش تراکم تاج پوشش گیاه زراعی و سایه‌­افکنی آن بر سس که پس از آبیاری خارج می‌شود، افزایش می‌یابد.

استفاده از ارقام زراعی متحمل:

تولید و کاشت ارقام متحمل به سس از دیگر راهکارهای کاهش آلودگی و خسارت سس می‌باشد. گونه‌های زراعی متعددی از قبیل تیره گندمیان تحمل ذاتی به سس دارند. گزارش‌­هایی درباره تحمل برخی از ارقام یونجه به سس در دسترس است.

تراکم کاشت:

با توجه به اینکه سایه‌­اندازی شدید بازدارنده پیچش سس به دور ساقه میزبان است، کاشت متراکم گیاه زراعی از راهکارهای زراعی دیگری است که برای کنترل سس توصیه می‌شود.

کنترل علف­های هرز میزبان سس:

کنترل علف‌­های هرز یکساله، باعث کمک به کنترل سس می­‌شود. برخی علف­‌های هرز از قبیل تاج خروس، سلمه تره و خارلته، میزبان سس محسوب می‌­شوند.

کنترل مکانیکی:

اقدامات مکانیکی که برای پیشگیری و کنترل این علف هرز قابل توصیه هستند عبارتند از:

پاک کردن بذر گیاه زراعی:

بهترین روش کنترل سس پیشگیری از آلودگی مزرعه است که با کشت بذر تمیز گیاه زراعی انجام می‌شود.

سوزاندن:

 برای سوزاندن از شعله‌ افکن‌های گازی (پروپان یا بوتان) و در قطعات وسیع از ابزارهای پشت تراکتوری استفاده می‌شود. عملیات سوزاندن معمولاً طی دو مرحله در یک روز یا با فاصله چند روز انجام می‌شود. این روش خسارت زیادی به یونجه سال اول وارد می‌کند و باعث کاهش عملکرد وکیفیت آن می‌شود. سوزاندن لکه‌ای نه تنها خسارت کمتری به یونجه وارد می‌کند، بلکه مصرف سوخت را نیز کاهش می‌دهد.

شخم:

 چنانچه لایه سطحی خاک به طور مناسبی به زیر برود، آلودگی سس کاهش می‌یابد، زیرا گیاهچه سس با دفن در خاک، از بین می‌رود. شخم عمیق، بذور جدید سس را به عمق خاک منتقل می‌کند و مانع جوانه­ زنی آنها می‌شود، اما ممکن است بذور قدیمی به سطح خاک منتقل شوند. خاکورزی سطحی با کولتیواتور در مراحله اولیه جوانه­ زنی، باعث حذف بسیاری از گیاهچه‌های سس می­ شود و قابل توصیه است. با توجه بـه حساسیت بذر سس به تنش خشکی، این عملیات به خشک شدن سریع‌تر زمین کمک می ­کند و مانع جوانه ­زنی بذرهای بیشتر سس می‌شود.

وجین:

 وجین دستی ساقه‌های تازه سبزشده سس، ساده‌ترین و کوتاه‌ترین راه کنترل آلودگی اندک سس می‌باشد. این روش می‌تواند تا 90 درصد از آلودگی مزرعه بکاهد. اگر سس هنگام وجین گل و بذر داشته باشد، باید از مزرعه خارج و سوزانده شود. استفاده از علـف ­چـین دوار در یونجـه پـس از سـم­پاشـی بـا علـف­کـش پیش رویشی توصیه می‌شود، زیرا کم­ هزینه ­تر از سوزاندن است. بدیهی است تمامی این عملیات زمانی باید انجام شود که سس به بذر نرفته باشد.

کنترل بیولوژیکی

استفاده از عوامل بیماری­زا

بسیاری از عوامل بیماریزای قارچی مانند فوزاریوم (Fusarium tricinctumm) و آلترناریا (Alternaria spp) به برخی گونه­‌های سس حمله می‌کنند. هم­چنین یک نژاد انتخاب شده قارچ کولتوتریکوم، سس را در مزارع یونجه کنترل می‌کند.

استفاده از حشرات:

 لارو پروانه Porphyrinia polygramma در حال تغذیه درون تخمدان‌های سس در باغات ورامین گزارش شده است. سوسک Smycronix tartaricus  و مگس Phytomyza orobanchia  که برای کنترل سس معرفی شده است. هم‌چنین یک گونه شته در حال تغذیه از رشته‌های سس یونجه جمع ­آوری شده است.

چرای دام:

چرای دام در مزارع آلوده به سس از دیگر راه‌های کنترل بیولوژیک آن می‌باشد. این روش به خصوص در مزارع یونجه قابل توصیه است. معمولا چرای دام اواخر زمستان و یک یا دو نوبت در بهار و پس از برداشت محصول، انجام می­ شود. البته ورود دام در این مزارع به سایر اراضی توصیه نمی‌شود، زیرا امکان انتقال بذر سس به مناطق جدید وجود دارد.

استفاده از گیاهان دارای توانایی آللوپاتی:

گزارش ­های مربوط به اثر تراوش‌های آللوپاتیکی بر سس محدود می‌باشد. گزارش‌ها حاکی از تاثیر قابل توجه عصاره اندام‌های لوبیا (Phaseolus vulgaris) بر جوانه­ زنی گونه‌های سس است.

کنترل شیمیایی سس زراعی در مزارع یونجه، شبدر و اسپرس

- کلرتال دیمتیل WP %75  به میزان 12-8 کیلوگرم در هکتار در یونجه تازه کاشت (بعد از کاشت، قبل از سبز شدن) یا اوایل بهار قبل از بیدار شدن یونجه استفاده می‌شود. کلرتال دیمتیل به منظور پیشگیری از سس و دیگر علف‌های هرز در اواخر زمستان، قبل از بیدار شدن یونجه مصرف می‌شود.

- گلیفوزیت  SL %41 به میزان 730-366 میلی­ متر در مرحله 25-20 سانتی‌متری یونجه و اگر سس به یونجه چسبیده باشد، قبل از گل­دهی سس توصیه شده است. قابل ذکر است که فقط در صورتی که آلودگی به سس سطح وسیع داشته باشد از گلیفوزیت استفاده گردد.

مصرف فری گیت به میزان 5 در هزار (2 لیتر در هکتار) و یا سولفات آمونیوم به میزان 2% ( 8 کیلوگرم در هکتار) همراه با گلیفوزیت مصرف آن را کاهش می‌دهد.

- ایمازاتاپیر SL %10 میزان 1- 0/75 لیتر در هکتار در اوایل رشد علف‌های هرز مصرف می‌شود. جهت کنترل علف‌های پهن برگ، فقط یک بار از سم ایمازاتاپیر استفاده شود و آخر کشت یونجه از مصرف آن خودداری شود.

- ای پی تی سی EC %82 به میزان 6-3 لیتر در هکتار قبل از کاشت و مخلوط با خاک استفاده می‌گردد.

- بنتازون SL %48 2-3/5 لیتر در هکتار در مرحله 4-3 برگی علف‌های هرز مصرف می‌شود. جهت کنترل علف‌های هرز پهن برگ و برای سم­پاشی با بنتازون آب مزرعه بایستی تخلیه شود.

- پاراکوات SL %20 به میزان 5-3 لیتر در هکتار بعد از سبز شدن سس استفاده می‌گردد.